Το φαινόμενο «πολυκατοικία», η περίπτωση της Πατησίων

Η βαθιά αστικότητα της Αθήνας παγιώθηκε με το φαινόμενο της «πολυκατοικίας», φαινόμενο με πολλές παραμέτρους που είχε ήδη σφραγίσει το ευρωπαϊκό αστικό τοπίο από το 1850-1860 και μετά. Περπατώντας κατά μήκος της οδού Πατησίων, κατά κύματα ξετυλίγονται οι εικόνες από τις πολυκατοικίες του 20ού αιώνα και είναι εδώ, σε αυτόν τον δρόμο που ενσωμάτωσε τον αστικό τρόπο ζωής με φυσικότητα και ευγένεια, που θα δει κανείς σε παράταξη ορισμένα από τα καλύτερα δείγματα της περιόδου 1923-1965. Αυτή, πάνω κάτω, είναι η ακμή της αστικής αρχιτεκτονικής στην Πατησίων και στη διάρκεια αυτών των ετών η ζωή άλλαξε και μαζί άλλαξε και η μορφή και η λειτουργία της πόλης. Απέναντι από την ΑΣΟΕΕ, το βλέμμα ελκύεται από τον αθηναϊκό Μεσοπόλεμο, από το δίδυμο του μοντερνισμού, ένα χαμηλό και ένα υψηλό, δίπλα στον ΟΤΕ. Η ψηλή πολυκατοικία στον αριθμό 89, χτισμένη λίγο πριν από το 1940, έχει θαυμάσια είσοδο και εκπέμπει εκείνο το συμπαγές, στιβαρό στυλ που έκανε τα κτίρια αυτά να ξεχωρίζουν. Αναρωτιέμαι αν σήμερα, καθώς ο προπολεμικός μοντερνισμός στην Αθήνα συμπληρώνει τα 90 του χρόνια, μπορούμε να δούμε σε ένα ενιαίο σύνολο όλες εκείνες τις κοινωνικές κινήσεις που έφτιαξαν την πόλη όπως διαμορφώθηκε τον περασμένο αιώνα.

Από τον ΟΤΕ και την αριστοκρατική, κάποτε, οδό Χέυδεν προς την Αγγελοπούλου, την Κεφαλληνίας και την πλατεία Αμερικής, στάσεις του τρόλεϊ που σηματοδότησαν την κορύφωση της αστικής ζωής, τα μέτωπα των πολυκατοικιών μάς δείχνουν την ηλικία τους. Είναι οι περισσότερες πολυκατοικίες γηρασμένες και ασυντήρητες. Αν προσέξεις όμως καλά, θα δεις τις αρετές τους και με αυθόρμητη αντίδραση θα τις εξαιρέσεις από τη στερεότυπη καταδίκη της περιόδου της ανοικοδόμησης. Αρκεί να περπατήσει κανείς με μάτια ανοικτά για να κατανοήσει κατά μήκος της Πατησίων τη δύναμη, την ορμή και τους κυματισμούς αυτής της αστικής περιπέτειας που μας έδωσε θαυμάσια κτίρια, από αρχοντικά έως πολυώροφες πολυκατοικίες, όλα δείγματα κοινωνικής ανόδου και οικονομικής ευεξίας.

Η αισθητική της Πατησίων, με τις πολλές διαβαθμίσεις της, είναι σήμερα ένα ανοικτό βιβλίο της Αθήνας. Είναι εκεί, και όποιος θέλει το ξεφυλλίζει, όποιος θέλει διαβάζει και στοχάζεται. Εχουμε ακόμη πολλά να μάθουμε και να κατανοήσουμε για το φαινόμενο «πολυκατοικία», με τις βαθιές εγγενείς αντιφάσεις τους, ένα φαινόμενο που απελευθέρωσε και που δέσμευσε, που έφερε πλούτο και που έφερε μιζέρια. Αλλά, στην καλή, αστική εκδοχή της, η πολυκατοικία ορίζεται από την υποδοχή των νεωτερισμών στην καθημερινή διαβίωση, και μαζί από όλα όσα θεωρούμε αυτονόητα, ανάμεσά τους την ιδιωτικότητα. Στον δρόμο η ιδιωτικότητα μεταφράζεται σε ανωνυμία, και η ανωνυμία στο πλήθος είναι ιδρυτικό συστατικό και μέρος της έλξης που ασκούν διαχρονικά οι πόλεις.

Αλλά εν προκειμένω, στην Πατησίων θα δούμε τα λαμπρά δείγματα των πολυκατοικιών που ήταν σκαπανείς, πριν δηλαδή από τον νόμο του 1929 που θέσπισε τη γενέθλιο πράξη της οριζόντιας ιδιοκτησίας. Εδώ, θα δούμε την αστική αρχιτεκτονική σε συμπαγή μέτωπα, ατυχώς διασπασμένα μετά τις επιπόλαιες κατεδαφίσεις υψηλού επιπέδου αρχοντικών οικιών και πρώιμων πολυκατοικιών της περιόδου 1910-1928. Εστω, όμως, όσα έχουν μείνει ως απόθεμα είναι αρκετά για να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε, να αναστοχαστούμε και να αναθαρρήσουμε. Η μεγάλη συζήτηση για τον εικοστό αιώνα της Αθήνας προκαλεί ήδη νέες προσεγγίσεις σε θέματα που θεωρούσαμε γνωστά και οικεία.