«Η εορτή των εορτών, η πανήγυρις των πανηγύρεων…» – Το Πάσχα στο Άγιον Όρος

Το Πάσχα, η κορυφαία γιορτή της Ορθοδοξίας γιορτάζεται σήμερα στο Άγιον Όρος, όπως και σε όλο τον Ορθόδοξο κόσμο, με κατάνυξη, ευλάβεια και βυζαντινή λαμπρότητα. «Η εορτή των εορτών, η πανήγυρις των πανηγύρεων…». Η αποκορύφωση της λατρείας. Τα σήμαντρα και τα καμπαναριά ηχούν χαρμόσυνα, όλα μαζί ταυτοχρόνως, μεταφέροντας από άκρη σε άκρη το μήνυμα της ζωής που «νικά» τον θάνατο, της ελπίδας, της συναδέλφωσης, της συγχώρεσης, της αγάπης. Η κατανυκτική συμμετοχή των μοναχών στις λατρευτικές εκδηλώσεις ενισχύει το θρησκευτικό φρόνημα και τα αισθήματα αγάπης και ενότητας μεταξύ των μελών της μοναστικής πολιτείας.

Την ημέρα του Πάσχα, το ημερολόγιο στο Άγιον Όρος δείχνει 22 Απριλίου 2020, καθώς η μοναστική πολιτεία ακολουθεί στο τυπικό της λατρείας το παλιό, το Ιουλιανό, ημερολόγιο. Ο εορτασμός όμως του Πάσχα -σε αντίθεση με τα Χριστούγεννα που γιορτάζονται στο Άγιον Όρος δεκατρείς ημέρες αργότερα, δηλαδή σύμφωνα με το «κοσμικό» ημερολόγιο- είναι κινητή θρησκευτική γιορτή και γιορτάζεται την ίδια μέρα για όλους τους Ορθοδόξους, εντός και εκτός Άγιου Όρους.

«Το Πάσχα είναι πέρασμα στη Ζωή, είναι ένα πέρασμα από την αμαρτία στην μετάνοια και στην ανάταση», λέει ο μοναχός της Μ. Παντοκράτορος, γέροντας Επιφάνειος. «Θα πρέπει ωστόσο να τονιστεί και η σημασία της Σαρακοστής, η οποία προηγείται του Πάσχα. Η άσκηση και η νηστεία, στην οποία υποβάλλονται οι χριστιανοί, ο παθοκτόνος και όχι ο σωματοκτόνος χαρακτήρας τους είναι πολύ σημαντικός. Η καταπολέμηση των παθών είναι ο στόχος τους, όχι η καταπόνηση του σώματος. Και το προβλέπει αυτό η εκκλησία μας, γι’ αυτό και υπάρχει εξαίρεση, εάν χρειαστεί, στη διατροφή για τους ασθενούντες. Αυτή η πνευματική δοκιμασία της Σαρακοστής προετοιμάζει τον πιστό για το χαρμόσυνο μήνυμα της Αναστάσεως και του Πάσχα, τη λύτρωση, τη χαρά, την ελπίδα», τονίζει.

Το αγιορείτικο τυπικό του Πάσχα τηρείται με ευλάβεια και αυστηρότητα σε όλες τις εορταστικές εκδηλώσεις της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα, στα μοναστήρια και στους ναούς του Άγιου Όρους. Το Άγιον Όρος ακολουθεί τους «κανονικούς» χρόνους, σύμφωνα με την Ιερά Παράδοση και τις γραφές, και όχι εκείνους που επικράτησαν, συνήθως για πρακτικούς λόγους, στην υπόλοιπη ελληνική επικράτεια και στον Ορθόδοξο κόσμο. Για τον λόγο αυτό εντοπίζονται μικρές χρονικές αποκλίσεις σε θρησκευτικές τελετές της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα εντός του Αγίου Όρους, σε σχέση με τους ναούς εκτός της Αθωνικής Πολιτείας.

Κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα, τα Δώδεκα Ευαγγέλια και οι «Ώρες» διαβάζονται το απόγευμα της Μ. Παρασκευής, αντί για το πρωί, όπως συμβαίνει στους ναούς εκτός του Αγίου Όρους. Η δε περιφορά του Επιταφίου στις μονές του Άγιου Όρους πραγματοποιείται το πρωί του Μ. Σαββάτου και όχι το βράδυ της Μ. Παρασκευής. Μόνο στις Καρυές η περιφορά του Επιταφίου γίνεται το βράδυ της Μ. Παρασκευής και οι χρόνοι της τελετής συμπίπτουν, ή είναι πλησιέστερα χρονικά, σε εκείνους της υπόλοιπης ελληνικής επικράτειας. Στον Επιτάφιο δε χρησιμοποιείται κουβούκλιο, όπως έξω στον «κόσμο», αλλά μόνο το πανί του Επιταφίου, ένα ύφασμα δηλαδή, πάνω στο οποίο είναι αγιογραφημένη η Αποκαθήλωση του Ιησού και το οποίο κρατούν, από τα άκρα του, τέσσερις μοναχοί. Το ύφασμα του Επιταφίου τοποθετείται εντός του καθολικού κάθε μονής επάνω σε ένα απλό τραπέζι, το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής. Πάνω σε αυτό σκορπίζονται λουλούδια -συνήθως αγιορείτικα αγριολούλουδα, και οι μοναχοί προσκυνούν μέσα σε κατανυκτική ατμόσφαιρα. Στο τέλος της περιφοράς, οι μοναχοί παίρνουν λίγα λουλούδια για ευλογία.

Και η Ανάσταση στο Όρους γίνεται με μικρή χρονική απόκλιση απ’ ό,τι στους ναούς της υπόλοιπης επικρατείας. Το «Δεύτε Λάβετε Φως» ακούγεται περίπου δύο ώρες αργότερα στο Άγιον Όρος, σε σχέση με τους ναούς εκτός του Αγίου Όρους. Το Άγιο Φως μεταφέρεται τα τελευταία χρόνια με σκάφος του λιμενικού και από το λιμανάκι της Δάφνης μοιράζεται στις μονές, τις σκήτες και τα κελιά. Η Αναστάσιμη λειτουργία ξεκινά τα μεσάνυχτα στα καθολικά των μοναστηριών και ολοκληρώνεται στις έξι το πρωί. Σήμαντρα ηχούν χαρμόσυνα, ψαλμωδίες ακούγονται από άκρη σε άκρη της Αθωνικής Χερσονήσου, η ατμόσφαιρα είναι λαμπρή και χαρμόσυνη.

Ανήμερα του Πάσχα, ο Εσπερινός της Αγάπης πραγματοποιείται το απόγευμα της Κυριακής, λίγο αργότερα απ’ ό,τι συνηθίζεται στους ναούς εκτός της Αθωνικής Πολιτείας. Τα Ευαγγέλια διαβάζονται σε όσο το δυνατόν περισσότερες γλώσσες για να τονιστεί η οικουμενικότητα, η παγκόσμια διάσταση του μηνύματος της πασχαλινής εορτής.

Στις Καρυές, τη διοικητική πρωτεύουσα της Αθωνικής πολιτείας, η Ανάσταση γιορτάζεται στον Ιερό Ναό του Πρωτάτου. Στην Αναστάσιμη λειτουργία συμμετέχει μόνο η τετραμελής Ιερά Επιστασία και ελάχιστοι σε αριθμό μοναχοί και λαϊκοί, που διαμένουν στην περιοχή των Καρυών. Οι υπόλοιποι αντιπρόσωποι των μονών -δηλαδή, τα μέλη της Ιεράς Κοινότητας, εκτός των μελών της Ιεράς Επιστασίας, έχουν ήδη επιστρέψει στα μοναστήρια τους κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας.

Η συμμετοχή λαϊκών στην Ανάσταση που γίνεται στο Πρωτάτο είναι περιορισμένη. Πρόκειται συνήθως για υπηρεσιακούς παράγοντες και εργαζομένους, οι οποίοι διαμένουν για μεγάλα διαστήματα στο Άγιον Όρος. Αντιθέτως, μεγαλύτερη είναι η συμμετοχή λαϊκών στις λατρευτικές εκδηλώσεις στα μοναστήρια. Πολλοί είναι οι επισκέπτες που κάθε χρόνο μεταβαίνουν στο Άγιον Όρος για να συνεορτάσουν μαζί με τους μοναχούς και να διαισθανθούν με μεγαλύτερη πληρότητα το μήνυμα των γιορτών. Στις Καρυές ακολουθούνται χρόνοι πλησιέστεροι στις λατρευτικές εκδηλώσεις με εκείνους που λαμβάνουν χώρα στους εκτός του Αγίου Όρους ναούς. Ανέκαθεν στους εορτασμούς συμμετείχαν και λαϊκοί προσκυνητές και επισκέπτες.

Οι μοναχοί που διαμένουν σε σκήτες γιορτάζουν κάθε χρόνο την Ανάσταση στο Κυριακό των σκητών και όσοι μένουν σε κελιά συνήθως κατευθύνονται στις πλησιέστερες σκήτες, ή στις μονές τους.

Η διατροφή των εορτών

Την Κυριακή του Πάσχα, μετά την πανηγυρική Θεία Λειτουργία, κάθε χρόνο στην τράπεζα των μοναστηριών σερβίρεται ψάρι -συνήθως ροφός ή τσιπούρα. Ο ιερέας ή ο καθηγούμενος διαβάζει την ευχή αγιασμού των αβγών και του τύρου. Τα γαλακτοκομικά, όπως και τα αβγά, απουσιάζουν από το τραπέζι των μοναστηριών σε όλη την περίοδο της Σαρακοστής και η διατροφή περιλαμβάνει αλάδωτο φαγητό -εκτός Σαββάτου και Κυριακής- όσπρια, λαχανικά, φρούτα, ταχίνι, χαλβά και ελιές. Αυτά είναι τα βασικά στοιχεία της διατροφής αυτής της περιόδου, πριν από το Πάσχα.

Κατά τη Σαρακοστή, το ψάρι στο γεύμα προβλέπεται μόνο μία φορά. Είτε την ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, είτε την Κυριακή των Βαΐων -αναλόγως ποια ημέρα θα προηγηθεί στο ημερολόγιο κάθε χρονιά. Υπήρξαν και χρονιές που η Κυριακή των Βαΐων συνέπεσε με τον εορτασμό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Υπήρξαν και άλλες χρόνιες που ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου γιορτάστηκε μέσα στη Μεγάλη Εβδομάδα, ακόμη και …ανήμερα του Πάσχα!

Οι λιτανείες των εικόνων

Τη δεύτερη μέρα του Πάσχα ξεκινούν οι καθιερωμένες λιτανείες των εικόνων και των λειψάνων. Οι μεγάλες λιτανείες είναι τρεις.

Η πρώτη λιτανεία γίνεται αμέσως μετά τη λειτουργία της Δευτέρας, στις Καρυές, όπου από το Πρωτάτο ξεκινά η περιφορά της ιστορικής εικόνας του Άξιον Εστί γύρω από τις Καρυές και σε κοντινά κελιά και καθίσματα. Η δεύτερη μεγάλη λιτανεία γίνεται την Τρίτη -τρίτη ημέρα του Πάσχα. Από τη μονή Ιβήρων ξεκινά η περιφορά της εικόνας της Παναγίας της Πορταΐτισσας. Την ίδια ημέρα γίνεται και η τρίτη λιτανεία με την περιφορά της εικόνας της Φοβεράς Προστασίας από τη μονή Κουτλουμουσίου προς τις Καρυές.

Μικρότερες λιτανείες και περιφορές λειψάνων αγίων γίνονται σε όλες τις μονές, στο ύπαιθρο, όπου το θρησκευτικό συναίσθημα και το μήνυμα της Ανάστασης του Χριστού ενώνεται με την ανοιξιάτικη φύση, την ανάσταση της χλωρίδας της μοναδικής φύσης του Αγίου Όρους.

Τη Δευτέρα, που ακολουθεί την τρίτη Κυριακή μετά το Πάσχα, πραγματοποιείται κάθε χρονιά η προβλεπόμενη ιερά σύναξη των ηγουμένων των είκοσι μονών (Δισενιαύσιος Ιερά Σύναξη), όργανο το οποίο εισηγείται τις κανονιστικές διατάξεις, δηλαδή το δίκαιο που ισχύει για το Άγιο Όρος. Ακολουθεί το πρωί της ίδιας μέρας η Έκτακτη Διπλή Ιερά Σύναξη, με τη συμμετοχή των αντιπροσώπων και των ηγουμένων των είκοσι μονών.

Οι μοναχοί προσεύχονται τις ημέρες αυτές του Πάσχα, με μεγαλύτερη θερμή και εγκαρδιότητα, για την απαλλαγή του κόσμου από όλα τα δεινά και γιορτάζουν την Ανάσταση και το χαρμόσυνο Πάσχα, που στέλνει σε όλο τον κόσμο το μήνυμα της της λύτρωσης, της αγάπης και της σωτηρίας, της μεταθανάτιας ζωής.

Εξαιρετικά αντιπροσωπευτική και ενταγμένη στο πνεύμα των ημερών είναι η αποτύπωση των στιγμών, των εικόνων του αγιορείτικου Πάσχα, η οποία περιλαμβάνεται στο πλούσιο φωτογραφικό υλικό του αρχείου της Αγιορείτικης Εστίας και προβάλλεται στο πλαίσιο θεματικής έκθεσης για το Πάσχα, στον χώρο της, στη Θεσσαλονίκη.

Φωτογραφίες, ασπρόμαυρες και έγχρωμες, με θέμα τη λειτουργική ζωή και τον καθημερινό βίο των μοναχών, τις ημέρες του Πάσχα, καθώς και ιερά κειμήλια, παρουσιάζονται στην Έκθεση Φωτογραφίας, που πραγματοποιεί η Αγιορείτικη Εστία, στο πλαίσιο της «Λατρευτικής Εβδομάδας» του δήμου Θεσσαλονίκης.

Η ομαδική έκθεση, με τίτλο «Πάσχα στο Άγιον Όρος», περιέχει εικόνες που απαθανάτισαν καταξιωμένοι, διεθνούς φήμης φωτογράφοι, οι οποίοι επισκέφθηκαν κατά καιρούς την Αθωνική Πολιτεία. Οι φωτογράφοι, έργα των οποίων παρουσιάζονται στην έκθεση, προέρχονται από τη χώρα μας και από διάφορες χώρες της Βόρειας και Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων και είναι οι: Μοναχός Γαβριήλ Φιλοθεΐτης (Άγιον Όρος), Γιώργος Πούπης, Γιώργος Φουστέρης, Δημήτρης Καρακατσάνης, Tomasz Mościcki (Πολωνία), Ali Borovali (Τουρκία), Zbigniew Kosc (Ολλανδία), Zoran Purger (Σερβία) και Valery Bliznyuk (Ρωσία).

Η θεματική της έκθεσης επικεντρώνεται στις ακολουθίες και το τυπικό της εβδομάδας των Παθών, της Ανάστασης και της λιτάνευσης των ιερών εικόνων των μονών, με βαρύτητα στις φωτογραφίες που αναφέρονται στη λιτάνευση της εικόνας της Παναγίας του «Άξιον Εστί» τη Δευτέρα του Πάσχα καθώς και της Παναγίας Πορταΐτισσας της Μονής Ιβήρων την Τρίτη του Πάσχα.

«Η έκθεσή μας αναφέρεται στις μεγάλες λιτανείες που ακολουθούν τη δεύτερη και την τρίτη ημέρα του Πάσχα, με μεγαλύτερη τη λιτανεία της Παναγίας του Άξιον Εστί, η οποία γίνεται τη Δευτέρα του Πάσχα στις Καρυές του Αγίου Όρους», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο διευθυντής της Αγιορείτικης Εστίας, Αναστάσιος Ντούρος και συνεχίζει:

«Η εικόνα της Παναγίας του Άξιον Εστί βγαίνει από το ναό του Πρωτάτου και πηγαίνει και στη μονή Κουτλουμουσίου, στη σκήτη του Αγίου Ανδρέα και στα κελιά της περιοχής των Καρυών, σε μία διαδρομή που διαρκεί έως και έξι και επτά ώρες, πολλές φορές. Η εικόνα μπαίνει σε κάθε κελί και εκεί γίνεται ένα μικρότερο λειτουργικό και ο γέροντας που είναι στο κελί πρέπει να έχει ετοιμάσει ένα κέρασμα για τους προσκυνητές, γιατί πίσω από την εικόνα υπάρχει μία μεγάλη ουρά από μοναχούς και κοσμικούς οδοιπόρους, οι οποίοι συμμετέχουν στη λιτανεία.. Και κερνάει ο μοναχός ένα κρασάκι, ένα αυγό πασχαλινό, λίγη φέτα και ψωμί, για την ευχή. Αυτό λοιπόν γίνεται σε όλα τα κελιά για αυτό κρατάει μέχρι το απόγευμα. Αυτή η διαδικασία και είναι πολύ εντυπωσιακή έχουμε πολύ ωραίες φωτογραφίες. Αντίστοιχη είναι η λιτανεία της Παναγίας της Πορταΐτισσας που γίνεται στην μονή Ιβήρων την Τρίτη του Πάσχα και βγαίνει η εικόνα από την εκκλησία και γυρίζει γύρω από το μοναστήρι, πάει στο δάσος, πάει σε διάφορα μέρη για να ευλογήσει και κατεβαίνει μέχρι και το αγίασμα Επίσης υπάρχουν φωτογραφίες και από άλλα μοναστήρια, σχεδόν σε κάθε μοναστήρι γίνεται μια τέτοια λιτανεία».

Εξαιρετική είναι και η επιλογή των φωτογραφιών από τις λιτανείες του Πάσχα κατά στις διαδρομές τους μέσα στη φύση, μέσα από τις οποίες αναδεικνύεται το πλούσιο, το μοναδικό φυσικό περιβάλλον του Άθωνα.

«Επειδή είναι και η περίοδος της άνοιξης κάθε φορά είναι και για να ευλογηθούν οι τόποι, τα χώματα, όλη αυτή η περίοδος, η ανοιξιάτικη. Οπότε με τη λογική αυτή ξεκινήσαμε και οργανώσαμε αυτή την έκθεση με υλικό από το αρχείο της Αγιορείτικης Εστίας», προσθέτει ο κ. Ντούρος και υπογραμμίζει: «Έχει πάρα πολλές φωτογραφίες από από τη φύση του Αγίου Όρους και την παράδοση. Αυτή την περίοδο το φυσικό περιβάλλον είναι εκπληκτικό, όλα είναι σε άνθηση, τα χρώματα είναι τρομερά, οι μυρωδιές της φύσης, οπότε ουσιαστικά είναι μαζί με την πνευματική Ανάσταση -ας το πούμε έτσι, υπάρχει και η ανάταση της φύσης και η ομορφιά της φύσης συμμετέχει σε όλο αυτό το μυστήριο».

Η έκθεση πλαισιώνεται με εικόνες και κειμήλια παραστάσεων των άγιων ημερών και της Μεγάλης Εβδομάδας και της Ανάστασης, από το Εκκλησιαστικό Μουσείο της Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλονίκης και του Ιερού Ναού Γεννήσεως της Θεοτόκου (Παναγούδας) και υλοποιείται με τη συνεργασία του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης κ. Φιλόθεου.

Σε όλη τη διάρκεια της έκθεσης προβάλλεται το ντοκιμαντέρ «Πάσχα στο Άγιον Όρος» (Αγιορειτική Ταινιοθήκη, 2006) σε σκηνοθεσία του Άγγελου Παπαστεφάνου.

Τα εγκαίνια της έκθεσης πραγματοποιήθηκαν πριν από δύο εβδομάδες από τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Φιλόθεο και από τον δήμαρχο Θεσσαλονίκης και πρόεδρο του Δ.Σ. της Αγιορειτικής Εστίας, Στέλιο Αγγελούδη, ενώ στην τελετή των εγκαινίων συμμετείχαν φοιτητές της ειδίκευσης «Ερμηνεία και Εκτέλεση Ψαλτικής του τμήματος Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης» του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, με την καλλιτεχνική επιμέλεια – διδασκαλία του επίκουρου καθηγητή Γιώργου Πατρώνα.

Η έκθεση «Πάσχα στο Άγιον Όρος» θα διαρκέσει έως τις 15 Ιουνίου και η είσοδος είναι ελεύθερη.