Ο «Ροβινσόνας Κρούσος» σε νέα έκδοση και μετάφραση

Ο «Ροβινσόνας Κρούσος» έχει αναθρέψει, εδώ και τρεις αιώνες, γενεές επί γενεών αναγνωστών πάσης ηλικίας, τάξης και καταγωγής: έχει γνωρίσει άπειρες διασκευές, έχει δημιουργήσει ένα ολόκληρο λογοτεχνικό είδος, αυτό που ονομάζουμε «Ροβινσονιάδα», έχει εξάψει τη φαντασία μικρών και μεγάλων σε ολόκληρη την υδρόγειο και τώρα τον έχουμε ξανά στα ελληνικά, σε μετάφραση Γιώργου Μπαρουξή, από το Μεταίχμιο. Δημοσιευμένος το 1719 από τον Ντάνιελ Ντεφόε, που γεννήθηκε το 1660 και πέθανε το 1695 (το όνομα του συγγραφέα σύμφωνα με την πατροπαράδοτη ελληνική απόδοση), ο «Ροβινσόνας Κρούσος» είναι η πλασματική αυτοβιογραφία ενός ναυτικού που ναυαγεί στις εκβολές του Ορενόκου, στη Λατινική Αμερική, ταξιδεύοντας από τη Βραζιλία, όπου έχει μια μεγάλη φυτεία, προς την Αφρική, όπου σκοπεύει να αγοράσει σκλάβους. Και τότε, ναυαγώντας, θα μείνει για 28 χρόνια σε ένα έρημο νησί.

Ο Ντεφόε δεν έκανε, βεβαίως, κάτι χωρίς προηγούμενο. Βασισμένος σε ναυτικές αφηγήσεις του 16ου και του 17ου αιώνα, και κυρίως στον Αλεξάντερ Σέλκιρκ και στην ιστορία της τετράχρονης παραμονή ενός Σκοτσέζου ναύτη στα νησιά του Χουάν Φερνάντες, κατάφερε, παρόλα αυτά να αιφνιδιάσει την εποχή του με τον «Ροβινσόνα» και να εμπνεύσει εν συνεχεία συγγραφείς των πιο διαφορετικών περιόδων και εθνών: από τον Γουίλκι Κόλινς, τον Τζ. Μ. Κουτσί και τον Μισέλ Τουρνιέ μέχρι την Ελίζαμπεθ Μπίσοπ, τον Ουίλιαμ Μπάλαρντ, τον Φώτη Κόντογλου, όπως και πολλούς σύγχρονους Έλληνες πεζογράφους.

Ο Ροβινσόνας είναι η αποθέωση της αντοχής, της ικανότητας επιβίωσης και της επινοητικότητας. Στο νησί του χτίζει κάστρα και κατοικίες, φτιάχνει βάρκες, καλλιεργεί εδάφη και σωρεύει προϊόντα, σαν ένας έμπορος χωρίς αγορά, αλλά με όλο το πνεύμα της συγκέντρωσης πλούτου και απόκτησης και επαύξησης της ιδιοκτησίας. Οι κριτικοί έχουν μεμφθεί τον Ντεφόε για αναπαραγωγή της λογικής της αγγλικής αποικιοκρατίας και της ελεύθερης αγοράς, αλλά ο Ρουσό ανακάλυψε στον «Ροβινσόνα Κρούσο» τις αρετές του πρωτόγονου βίου και της απόσυρσης από την κοινωνία. Κι είναι αλήθεια πως ο ήρωας διακηρύσσει κάθε τόσο την αγάπη για τη μοναξιά του, επικαλούμενος συνεχώς τον Θεό και τη Θεία Πρόνοια, που όχι μόνο δεν τον τιμώρησαν για τον παλαιότερο τυχοδιωκτισμό του, αλλά και του χάρισαν μια διάσωση με πλούσια ελέη. Κι αν ο Ροβινσόνας αντιμετωπίζει σαν λευκός επικυρίαρχος τον Παρασκευά, τον ιθαγενή που σώζει κάποια στιγμή στο νησί από τα ανθρωποφάγα νύχια των ομοφύλων του, δυσκολεύεται παρόλα αυτά να κατηγορήσει τους «αγρίους» για τον κανιβαλισμό τους αφού έτσι το θέλει η κουλτούρα τους. Κι έτσι συνυπάρχει με ανιμιστές, προτεστάντες και καθολικούς, με όσους καταφτάνουν στον τόπο του, κατηγορώντας τους Ισπανούς κατακτητές για όσα διέπραξαν εις βάρος των φυλών της Λατινικής Αμερικής. Ακόμα και η ένσταση για αψυχολόγητη αντοχή της νησιωτικής μοναξιάς που έχει διατυπωθεί για τον Ροβινσόνα, σκοντάφτει κάπου μέσα στο κείμενο λόγω της τεράστιας προσπάθειας του πρωταγωνιστή να πιαστεί από τα μαλλιά του και να εξοικειωθεί με όλες τις αντιξοότητες της φύσης. Βεβαίως, ο «Ροβινσόνας Κρούσος» δεν παύει να υμνεί τις οικονομικές και τις τεχνικές δεξιότητες του ανθρώπου, να δίνει αίσιο τέλος στην ιστορία του με την αποκατάσταση των πάντων (ακόμα και τα χρήματα που βρήκε ο ήρωας στο δικό του και σε άλλα ναυάγια αποδεικνύονται άκρως χρήσιμα τώρα) και να επαινεί τη δύναμη της τεχνολογίας και της τεχνογνωσίας του δυτικού πολιτισμού. Ας μην ξεχνάμε, ωστόσο, πως μιλάμε για τον 17ο αιώνα (θυμόμαστε με πόση άνεση πηγαίνει ο Ροβινσόνας να αγοράσει σκλάβους) και για την αυγή του ρεαλισμού, ικανού να εικονογραφήσει με δυνατά χρώματα μια περιπέτεια που αγγίζει τα όρια της μαγείας και του θαύματος (αν και πρόκειται πάντοτε για ανθρώπινο θαύμα), ξεδιπλώνοντας εκ παραλλήλου νοητούς χάρτες για τόπους και θάλασσες της Γης που παραμένουν εν πολλοίς στον καιρό τους αχαρτογράφητες και άγνωστες. Κι ας λάβουμε επιπλέον υπόψη όχι τους επίπεδους χαρακτήρες (όλοι υποταγμένοι στην ανώτερη ευφυία του Ροβινσόνα) όσο τη λατρεία για τη φύση και για τα ζώα, που όταν δεν πεθαίνουν για να συντηρηθεί ο ήρωας εν ζωή (αναγκαίο κακό), απασχολούν τον Ροβινσόνα με πλήθος τρόπους, οι οποίοι εκφράζουν άλλοτε τη φροντίδα και άλλοτε την αγάπη και τη συντροφικότητά τους.

Κακά τα ψέματα. Ο «Ροβινσόνας Κρούσος» διαβάζεται και στις ημέρες μας σαν να γράφτηκε πριν από λίγο καιρό, μαζί με τις αμφίσημες θρησκευτικές και πολιτισμικές αλληγορίες ή μάλλον τις πολλαπλών σημασιών παραπομπές και αναφορές του.