Η βιομηχανική κληρονομιά της Νέας Φιλαδέλφειας και το γήπεδο της ΑΕΚ

Προτάσεις ανάδειξης και προστασίας της βιομηχανικής κληρονομιάς της Νέας Φιλαδέφλειας σε συνδυασμό με την ανέγερη στου γηπέδου της ΑΕΚ καταθέτει η αρχαιολόγος Όλγα Δακουρά-Βογιατζόγλου στο ακόλουθο άρθρο της:

“Το θέμα της κατασκευής του γηπέδου της ΑΕΚ στη Νέα Φιλαδέλφεια ήλθε ορμητικά στο προσκήνιο τον τελευταίο καιρό με αφορμή την ψήφιση του Νέου Ρυθμιστικού σχεδίου Αθήνας-Θεσσαλονίκης, έχει φέρει και όχι για πρώτη φορά τα πάνω–κάτω την πόλη, απασχολεί καθημερινά τον τύπο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχει δημιουργήσει πολιτικές αντιπαραθέσεις και έχει αναδείξει τα χιλιάδες πρόσωπα της εξουσίας.

Αιχμή των αντιδράσεων ο «φαραωνικός» σχεδιασμός των εγκαταστάσεων- σε όγκο και ύψος- χωρίς σεβασμό στον ιστορικό πολεοδομικό ιστό της πόλης, και πάνω από όλα οι προθέσεις που εκφράζονται και αυτές που υποκρύπτονται στα άρθρα 81 και 82 του Ρυθμιστικού Σχεδίου για καταπατήσεις του παρακείμενου άλσους της Φιλαδέλφειας και παραβιάσεις του δασικού του χαρακτήρα.

Επειδή πιστεύω στη ρήση ότι η δημοκρατία δεν είναι αδιέξοδη, θεώρησα ότι ίσως είναι η κατάλληλη ευκαιρία να μπουν στο τραπέζι των συζητήσεων κάποιες προτάσεις που είχα κάνει ήδη από το 2009 σε ημερίδα που είχε οργανώσει ο Δήμος της Νέας Φιλαδέλφειας για την ανάδειξη της πολιτιστικής του κληρονομιάς.

Στο πλαίσιο αυτό και με τίτλο «η βιομηχανική κληρονομιά της Νέας Φιλαδέλφειας: Δρόμοι νερού-Δρόμοι Κλωστοϋφαντουργίας» είχα τονίσει την ανάγκη προστασίας αυτής της κληρονομιάς της Νέας Φιλαδέλφειας ως πολιτιστικό αγαθό που αποβλέπει παράλληλα στην διαφύλαξη της ταυτότητας της πόλης και στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης.

Η βιομηχανική κληρονομιά στα βόρεια προάστια και με αντικείμενο την Κλωστοϋφαντουργία και σε παράλληλη πορεία με αυτήν του Πειραιά έχει τις ρίζες της στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αι. Καθοριστικοί παράγοντες για την ανάπτυξη της υπήρξαν τα υδάτινα ρεύματα, του Ποδονίφτη και των παραποτάμων του, η επικοινωνία με το κέντρο και η εγγύτητα της περιοχής με τα κέντρα παραγωγής πρώτων υλών, μαλλί, βαμβάκι και μετάξι. Ως «Κέντρο» της βιομηχανικής εγκατάστασης αναδείχτηκε με τον ερχομό των προσφύγων η Νέα Ιωνία από την οποία πολύ γρήγορα η βιομηχανική δραστηριότητα εξακτινώθηκε στους γύρω προσφυγικούς συνοικισμούς, της Ν. Φιλαδέλφειας, της Ν. Χαλκηδόνας και του Ν. Ηρακλείου, με αποτέλεσμα την ανάδειξη της ευρύτερης περιοχής, στα βόρεια της Αθήνας, σε Κέντρο Κλωστοϋφαντουργίας του Ελλαδικού χώρου.

Στην Νέα Φιλαδέλφεια και σε γειτνίαση με το υπό ανέγερση γήπεδο κτίστηκαν δύο μεγάλης δύναμης εργοστάσια:  η «Μπριτάννια» και η  «Βαμβακουργία Φιλαδέλφειας».

Η Μπριτάννια  με τη επωνυμία «Α.Ε BRITANNIA Αγγλική Εριουργία εν Ελλάδι», ιδρύθηκε το 1931 από την εν Μάντσεστερ της Αγγλίας εδρεύουσα Εμπορική Εταιρεία CROSLAND MOOR & CO L.M.D, τον Κ. Ναθαναήλ και την Εταιρεία «Γιαννούτσικος-Πετσιάβας». Με αντικείμενο την κατασκευή μάλλινων υφασμάτων κασμηριών ξεκίνησε με κεφάλαιο κίνησης 16.000 λίρες. Ο ιδρυτής της επιχείρησης Σολομών Ι. Αχλαδέφ διέθετε τα κατάλληλα φόντα με σπουδές στη Κρατική Αγγλική Υφαντουργική Σχολή. Το εργοστάσιο χτίστηκε στις όχθες του Ποδονίφτη στα όρια της Ν. Φιλαδέλφειας και χρησιμοποιούσε κυρίως προσφυγικά χέρια. Το εργοστάσιο χτίστηκε από τον εργολήπτη μηχανικό Ν. Γαβαλά, με την εποπτεία του καθηγητή του Πολυτεχνείου Αχ. Καρρά. Η Μπριτάννια, αφού επέδειξε μια τεράστια αντοχή στις καταθλιπτικές πιέσεις της Ελληνικής βιομηχανίας από τις ανεξέλεγκτες εισαγωγές, πρόσφατα και μέσα στο 2007 ανέστειλε την λειτουργία της.

Η «Βαμβακουργία της Φιλαδέλφειας», το 1935, ξεκίνησε με την επωνυμία ΑΕ Ελληνικά Κλωστήρια Υιών Τεγόπουλου». Σύμφωνα με πηγή της εποχής ο Σ. Τεγόπουλος χωρίς να φεισθεί ουδεμιάς δαπάνης  ίδρυσε το «λαμπρόν αυτό οικοδόμημα, αναμφισβητήτως το ανώτερον πάντων εν Ελλάδι εις την διαρρύθμησιν και ίσως το τελειότερον του κόσμου δια την άνετον, την υπερπολυτελή διαβίωσιν του εργάτου». Με ιδρυτικό κεφάλαιο 17.000.000 δρχ, ήδη από την ίδρυσή του, απασχολούσε 350 εργάτες εκ των οποίων το 80% ήταν γυναίκες του γύρω συνοικισμού. Βιομηχανικό αντικείμενό της επιχείρησης ήταν Κλωστές και Βαμβακονήματα, που επεξεργάζονταν με τα πιο σύγχρονα μηχανήματα γερμανικής προέλευσης, με ετήσια παραγωγή 120.000 πάκα. Τα παραγόμενα νήματα ήταν για αποκλειστική χρήση της Καλτσοποιΐας, Πλεκτοποιΐας και Υφαντουργίας εν γένει. Η πολυτέλεια, η καθαριότητα, ο φωτισμός και ακόμη οι καλλιτεχνικοί κήποι, που πλαισίωναν το εργοστάσιο, εντυπωσίαζαν τον επισκέπτη. Το εργοστάσιο ιδρυμένο εν μέσω της μεταξικής δικτατορίας, της 4ης Αυγούστου, της οποίας ο Σ. Τεγόπουλος  ήταν θαυμαστής, είναι το πρώτο που εφαρμόζει το οκτάωρο στις συνθήκες εργασίας.

Στη δεκαετία του 1980, με την αποβιομηχάνιση της χώρας, τα ηνία αναλαμβάνει ο τριτογενής τομέας του εμπορίου. Οι τέως προσφυγικοί συνοικισμοί  έπαψαν να αποτελούν δορυφορικούς οικισμούς της πρωτεύουσας και εντάχθηκαν οικονομικά και πολιτισμικά στο ενιαίο οικιστικό σύνολο του λεκανοπεδίου. Έκτοτε ενώ τα χαρακτηριστικά προσφυγικά σπίτια γίνονται έρμαια της αδηφάγου αντιπαροχής, οι βιομηχανικές ζώνες ασφυκτιούν από τις οικιστικές και εμπορικές  πιέσεις και τα βιομηχανικά κελύφη αλλάζουν χρήσεις ή γκρεμίζονται με αποτέλεσμα το βιομηχανικό τοπίο να αλλοιωθεί δραματικά.

Η αναγνώριση και διατήρηση αυτής της κληρονομιάς προσδιορίζει την ταυτότητα της πόλης, δίνει την δυνατότητα επανάχρησης των ιστορικών κελυφών και η αξιοποίησή τους με τρόπους που διατηρούν την ιστορική μνήμη, προσφέρει αναπτυξιακά κίνητρα. Εξέχοντα παραδείγματα επανάχρησης αυτών των κτιρίων έχει να προσφέρει ο Δήμος του Βόλου.

Ο Δήμος της Ν. Φιλαδέλφειας καλείται σήμερα να αντιμετωπίσει την πρόκληση και να θέσει στο τραπέζι την επανάχρηση των βιομηχανικών κελυφών της Μπριττάνια» και της «Βαμβακουργίας Φιλαδέλφειας». Το συγκρότημα μάλιστα της «Βαμβακουργίας Φιλαδέλφειας» που ανήκει μορφικά στο μοντέρνο κίνημα και διασώζει την υπέροχη καμινάδα του και τις εγκαταστάσεις παραγωγής ενέργειας, το 2011 κηρύχτηκε διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού.

Το συγκρότημα της Μπριτάννια, λόγω της μέχρι πρόσφατα χρήσης του διατηρείται επίσης σε πολύ καλή κατάσταση με την καμινάδα του να ζευγαρώνει με εκείνη της Βαμβακουργίας, σηματοδότες και οι δύο ενός ιστορικού παρελθόντος.

Τα δύο αυτά συγκροτήματα παρουσιάζουν συγκριτικά πλεονεκτήματα που δεν τα βρίσκει πλέον κανείς στην Αθήνα. Η τύχη τα διατήρησε σε ένα αλώβητο φυσικό περιβάλλον, δίπλα στον Ποδονίφτη, στο ίδιο εκείνο περιβάλλον που τα τοποθέτησε η ανθρώπινος παράγοντας με στόχο την εκμετάλλευση του υγρού στοιχείου, του τόσο απαραίτητου στην Κλωστοϋφαντουργία. Παράλληλά τους βρίσκουμε στη Νάουσα και στην Έδεσσα. Η οποιαδήποτε λοιπόν πρόταση για αναγνώριση, ανάδειξη και διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς της Ν Φιλαδέλφειας δεν είναι δυνατόν να μην περιλαμβάνει και την ταυτόχρονη εξυγίανση και ανάδειξη του παρακείμενου ρέματος με την οργιώδη βλάστηση.

Θεωρώ, ότι αυτή την στιγμή ο  Δήμος της Ν. Φιλαδέλφειας βρίσκεται μπροστά σε μια μεγάλη πρόκληση και πρέπει να βάλει ένα μεγάλο στοίχημα με μια ολοκληρωμένη πρόταση εξυγίανσης και ανάπλασης της ευρύτερης περιοχής του γηπέδου στο Νέο Ρυθμιστικό σχέδιο:

    να συνδέσει την ανέγερση του γηπέδου της ΑΕΚ με την επανάχρηση των κελυφών των δύο ιστορικών βιομηχανικών συγκροτημάτων και των βιομηχανικών χώρων επί της Πατριάρχου Κων/νου, με σκοπό να εγκαταστήσει εκεί τις πολιτιστικές (μουσείο ιστορικής μνήμης στην «Βαμβακουργία Φιλαδέλφειας») και εμπορικές χρήσεις που προβλέπονται στους σχεδιασμούς του γηπέδου.
    να εξυγιάνει το ρέμα του Γιαμπουρλά-Ποδονίφτη, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ιστορική του παρακαταθήκη  μέσα στο ίδιο της το φυσικό περιβάλλον.
    .Η ολοκληρωμένη πρόταση ανάπλασης  θα πρέπει να περιλαμβάνει όλη την περιοχή (Κιουτάχειας-Λυκούργου-Κηφισίας-Σπάρτης-Λυκούργου-Νέας Ιωνίας-Πατριάρχου Κων/νου) στην οποία εντάσσονται τα βιομηχανικά κτήρια μαζί με τους μικρότερους χώρους πρασίνου και το ενδιάμεσο ρέμα και να προβλέπει ρυμοτομικές ρυθμίσεις και δημιουργία δικτύου πεζοδρόμων ώστε να διευκολύνεται η πρόσβαση.
Οι παραπάνω προτάσεις σε απόλυτη συμφωνία με το άρθρο 24 του συντάγματος που ορίζει ότι «Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους….», θεωρώ ότι συμβάλλουν: αφενός στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης και αφετέρου στην εκτόνωση των πιέσεων που δέχεται αυτή τη στιγμή η περιοχή της δασικής έκτασης του αλσυλλίου της Ν. Φιλαδέλφειας με τις επεκτάσεις του γηπέδου της ΑΕΚ σε βάρος του αλσυλλίου και κάθε  έννοιας προστασίας του δασικού και φυσικού πλούτου της Πόλης.

Θεωρώ ως εκ τούτου ότι οι συντάκτες του Νέου Ρυθμιστικού Νόμου θα πρέπει σε κάθε περίπτωση που αφορά την ιστορική μνήμη (γιατί ιστορική μνήμη για την Ν. Φιλαδέλφεια και τους γύρω προσφυγικούς Οικισμούς δεν είναι μόνο η ιστορία της ΑΕΚ), την προστασία του περιβάλλοντος, την τόνωση της οικονομικής ζωής και κατ΄ επέκταση την ποιότητα της ζωής των  κατοίκων εντός του δομημένου περιβάλλοντός τους, να λάβουν υπόψη τους τις παραπάνω θέσεις για την εκπόνηση μιας συνολικής και ολοκληρωμένης πρότασης εξυγίανσης και ανάπλασης της ευρύτερης περιοχής του γηπέδου με οφέλη όχι μόνο τοπικά αλλά υπερτοπικά και πιθανόν μικρότερο κόστος.
 Η επιτυχία του εγχειρήματος θεωρώ ότι θα είναι εξασφαλισμένη και η παρακαταθήκη για τις επερχόμενες γενιές αξίζει οποιεσδήποτε θυσίες!!.

Όλγα Δακουρά – Βογιατζόγλου

Αρχαιολόγος Α’ ΕΠΚΑ

Μέλος του Ελληνικού TICCIH”