“Το Υπόγειο” του Ντοστογιέφσκι: Ένα ταξίδι στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής

Ο Στέργιος Ιωάννου ζωντανεύει τον αντιήρωα του Ντοστογιέφσκι σε μια παράσταση που καθηλώνει το κοινό

Ο Στέργιος Ιωάννου, ένας ηθοποιός και σκηνοθέτης με βαθιά αγάπη για το ρωσικό λογοτεχνικό και θεατρικό σύμπαν, μας προσκαλεί σε ένα συγκλονιστικό θεατρικό ταξίδι μέσα από την παράσταση «Το Υπόγειο» του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι.

Ο αντιήρωας της ιστορίας, ένας άνθρωπος χωρίς όνομα, εγκλωβισμένος στα αδιέξοδά του, αφηγείται τις υπαρξιακές του συγκρούσεις, θέτοντας διαχρονικά φιλοσοφικά ερωτήματα που εξακολουθούν να αγγίζουν το κοινό ακόμα και σήμερα.

Η παράσταση, εμπνευσμένη από το έργο του Ντοστογιέφσκι και με τη θεατρική διασκευή της Μάρως Βαμβουνάκη, καθηλώνει με την εσωτερικότητά της και την αμεσότητά της. Ο Στέργιος Ιωάννου, που έχει μια μακρά σχέση με το έργο και την ιστορία του συγκεκριμένου μονολόγου, καταθέτει την ψυχή του πάνω στη σκηνή και μας προσκαλεί να δούμε μέσα από τα μάτια ενός ανθρώπου που παλεύει με τα πάθη, τις αντιφάσεις και την ανάγκη του για λύτρωση. Με εξαιρετική απήχηση από το κοινό, η παράσταση έχει παραταθεί, ενώ ο Ιωάννου σχεδιάζει να την παρουσιάσει και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, διατηρώντας ζωντανή τη φλόγα της σκέψης του Ντοστογιέφσκι.

Τι σας ώθησε να επιλέξετε «Το Υπόγειο» του Ντοστογιέφσκι για αυτή την παράσταση;

Ανέκαθεν Ρώσοι συγγραφείς όπως ο Γκόγκολ,  ο Ντοστογιέφσκι, ο Μπουλγκάκοφ, ο Τσέχωφ, ο Αντρέγιεφ και άλλοι με συγκινούσαν και με ενέπνεαν με τη γραφή τους, είτε πρόκειται για θέατρο, είτε για νουβέλα, είτε για μυθιστόρημα. Το Υπόγειο πάντα ήταν ένα από τα αγαπημένα μου έργα του Ντοστογιέφσκι και ξεκίνησα να το μελετάω πολλά χρόνια πριν. Μαθητής ακόμα στη σχολή  ήρθα  σε άμεση επαφή με το έργο θεατρικά, λόγω του αγαπημένου μου δασκάλου, μέντορα και φίλου, του αείμνηστου Χρίστου Τσάγκα,  ο οποίος το 2000 ανέβασε το δικό του Υπόγειο. Εγώ τότε υπήρξα βοηθός σκηνοθέτη στις παραστάσεις του Υπογείου  στην Αθήνα καθώς και σε περιοδείες του ανά την Ελλάδα.

Ποιες προκλήσεις αντιμετωπίσατε στη θεατρική μεταφορά αυτού του απαιτητικού μονολόγου;

Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν η κατανόηση αυτών των βαθύτερων νοημάτων, της ουσίας της φιλοσοφικής σκέψης του συγγραφέα και ταυτόχρονα η έρευνα του τρόπου αφήγησης και μεταφοράς του πάνω στη σκηνή, ώστε ο θεατής να παρακολουθεί την αφήγηση της δράσης όχι από απόσταση, αλλά να μπορεί να συμμετέχει και ο ίδιος στην όλη  διαδικασία της παράστασης ενεργά, διαδραστικά, σαν σε  ιεροτελεστία. Να γίνεται δηλαδή και ο ίδιος ο θεατής άμεσα συμμετέχων και κοινωνός της όλης διαδικασίας.

Πώς προσεγγίσατε τον ρόλο του Ανθρώπου του Υπογείου; Τι σας γοήτευσε σε αυτή τη φιγούρα;

Καθαρά βιωματικά. Ξέρετε βρίσκω πολλά κοινά με αυτόν τον άνθρωπο, όσο περίεργο και αν ακούγεται αυτό, και θεωρώ ότι ο καθένας μας μπορεί να δει στοιχεία του εαυτού του στο πρόσωπο του ανθρώπου του Υπογείου. Αυτό που με γοητεύει περισσότερο σ΄ αυτόν το χαρακτήρα είναι ότι δεν πρόκειται για ένα ηρωικό πρόσωπο όπου ο συγγραφέας το δόμησε με όλα τα ηρωικά χαρακτηριστικά τα οποία θα το εξύψωναν στα μάτια μας. Αντίθετα εδώ πρόκειται για έναν αντιήρωα και αυτό το βρίσκω πολύ γοητευτικό.

Πρόκειται για έναν άνθρωπο χωρίς  όνομα, χωρίς ταυτότητα, που θα μπορούσε να συμβολίζει τον καθένα από εμάς, έναν άνθρωπο που αφηγείται τις εσωτερικές του συγκρούσεις και αντιφάσεις, την πάλη του με τον ίδιο του τον εαυτό  και με τους γύρω του, την αδυναμία του για  κοινωνικοποίηση και ένταξη σε κάποιο σύνολο. Για όλα τα ανθρώπινα υπαρξιακά ζητήματα που τον απασχολούσαν την περίοδο του εγκλεισμού του στο Υπόγειο.

Ο άνθρωπος του Υπογείου είναι ένας αρνητικός ήρωας που πρέπει να τον καταλάβουμε, να τον συναισθανθούμε και ίσως τότε θα μπορούσε να δικαιωθεί  ή και όχι στα μάτια μας. Αυτό δεν έχει τόση σημασία, όσο το γεγονός ότι μας προκαλεί με τη σκέψη του και τη συμπεριφορά του να σκεφτούμε σοβαρά πάνω στα καθολικά ανθρώπινα ζητήματα που θέτει δια στόματος του ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι στο έργο.

Υπάρχουν στοιχεία του χαρακτήρα που νιώθετε να σας αγγίζουν προσωπικά;

Φυσικά. Είναι πολλά αυτά τα στοιχεία. Αν δεν θα φαινόταν περίεργο θα έλεγα το σύνολο των στοιχείων του χαρακτήρα του ανθρώπου του Υπογείου. Είναι δικός μου άνθρωπος, κοντινός, τον αισθάνομαι  φίλο μου, σαν εμένα τον ίδιο, μέρος του εαυτού μου. Όλοι μας φέρουμε τον αντιήρωα μέσα μας, κανένας μας δεν είναι ηρωικό πρόσωπο στην καθημερινότητά του. Αγωνιζόμαστε, παλεύουμε, πονάμε, κλαίμε, γελάμε, κατανοούμε και συνεχίζουμε. Αυτός ο αγώνας του ανθρώπου για τη γνώση, περνάει πάντα μέσα από τον πόνο και τα βάσανα μας λέει στο έργο ο Ντοστογιέφσκι και αυτή η σκέψη με συγκινεί βαθιά και με εμπνέει…

Η Λίζα, την οποία ερμηνεύει η Φιλίππα Κουτούπα, τι ρόλο παίζει στην ψυχολογία του ήρωα;

Η Λίζα είναι το ηρωικό πρόσωπο στην αφήγηση της ανάμνησης αυτής της κοπέλας από τον άνθρωπο του Υπογείου. Συμβολίζει τη γυναικεία φύση ,τον έρωτα, τη μητρότητα, την απόλυτη αγάπη. Είναι από τα πρόσωπα που τον έχει στιγματίσει βαθιά μέσα του, με θετικό πρόσημο. Δυστυχώς βρέθηκε στη ζωή του σε μία περίοδο που για’ αυτόν τα πράγματα ήταν πολύ δύσκολα και ενώ  κάποιος άλλος θα μπορούσε να  δει στο πρόσωπο της Λίζας το  αποκούμπι που θα μπορούσε να πιαστεί για να ξεφύγει από την μίζερη ζωή του, εκείνος προτίμησε να ακολουθήσει την αλήθεια μέσα του, σε σχέση με ότι αισθανόταν ότι μπορούσε να  πράξει την δεδομένη στιγμή. Με αποτέλεσμα να την διώξει από κοντά του και μάλιστα με τον χειρότερο τρόπο, δηλώνοντας έμπρακτα την αδυναμία του για συνύπαρξη, για συντροφικότητα και αποδοχή…

Πιστεύετε ότι το κοινό του σήμερα μπορεί να ταυτιστεί με τα υπαρξιακά διλήμματα του ήρωα;

Απόλυτα! Ο Ντοστογιέφσκι έγραφε καθαρά βιωματικά και ειδικά το Υπόγειο είναι γραμμένο μέσα από τα δικά του προσωπικά βιώματα εκείνης της περιόδου, ερχόμενος από ένα κάτεργο καταναγκαστικών έργων, τεσσάρων χρόνων εγκλεισμού. Άρα ό,τι περιγράφει δεν είναι δημιουργήματα μιας δυνατής φαντασίας, είναι αντικειμενικά, πραγματικά βιωμένα πανανθρώπινα υπαρξιακά ζητήματα που τον απασχολούσαν την συγκεκριμένη περίοδο της ζωής του.  Ευτυχώς η ανθρώπινη ψυχή από τότε που έγραψε  το Υπόγειο το 1864  έως και σήμερα  δεν έχει μεταλλαχτεί. Παρά το πέρας των πολλών χρόνων παραμένει ίδια και όσο θα παραμένει τότε θεωρώ ότι τα καθολικά υπαρξιακά διλήμματα που θέτει επί τάπητος δια στόματος  του ανθρώπου του Υπογείου,  θα είναι πάντα επίκαιρα, πάντα θα μας αφορούν και πάντα θα ταυτιζόμαστε απόλυτα μαζί τους.

Πώς ήταν η συνεργασία σας με τη Μάρω Βαμβουνάκη στη θεατρική προσαρμογή του έργου;

Η θεατρική προσαρμογή του έργου από την κυρία Μάρω Βαμβουνάκη είχε δημιουργηθεί ήδη για την παράσταση του Υπογείου που είχε πρωτοανεβάσει το 2000 ο Χρίστος Τσάγκας και είχε ολοκληρωθεί μέσα από τη δική τους συνεργασία. Από τον Χρίστο πέρασε στα δικά μου χέρια όταν ο Χρίστος ήταν ακόμα εν ζωή, σε μία προσωπική μου προσπάθεια πριν από 15 χρόνια για το ανέβασμα του έργου στο θέατρο. Επικοινωνώντας τώρα με την κυρία Βαμβουνάκη για το νέο ανέβασμα του Υπογείου, εκείνη μας αγκάλιασε με αγάπη και μας παραχώρησε ευγενικά τα πνευματικά δικαιώματα μαζί με την ευχή της για καλή επιτυχία και την αγάπη της. Την ευχαριστώ από καρδιάς  για την εμπιστοσύνη και  την αγάπη που μου έδειξε.

Η παράσταση πήρε παράταση μέχρι τη Μεγάλη Τρίτη. Πώς έχει ανταποκριθεί το κοινό μέχρι τώρα;

Είναι εντυπωσιακό το πόσο αφορά αυτό το κλασικό έργο και τους μεγαλύτερους αλλά και τους νεότερους ανθρώπους σήμερα. Η προσέλευση του κοινού στο θέατρο ήταν από το ξεκίνημα των παραστάσεων εντυπωσιακή, τα σχόλια του κοινού για την παράσταση τόσο ενθαρρυντικά που μας έδωσαν μεγάλη δύναμη και κουράγιο για να συνεχίσουμε και να παρατείνουμε τις παραστάσεις μας. Το κοινό αγκάλιασε με αγάπη την παράσταση και την επικοινώνησε από στόμα σε στόμα. Αυτό που μου έχει κάνει μεγάλη εντύπωση δε είναι η συγκέντρωση με την οποία το κοινό παρακολουθεί την παράσταση. Από την στιγμή που πέσει το σκοτάδι και  ο άνθρωπος του υπογείου ανάβει το πρώτο  σπίρτο εισχωρώντας στον υπόγειο χώρο του, έως το σβήσιμο του  κεριού στην τελευταία εικόνα του έργου, το κοινό είναι τόσο ενεργά προσηλωμένο στην παράσταση  σαν να ρουφάει, να φιλτράρει μέσα του όλες τις σκέψεις όλες τις ιδέες και τα συναισθήματα που τον διαπερνούν καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης.

Υπάρχουν σκέψεις για μελλοντικές παραστάσεις ή περιοδεία σε άλλες πόλεις;

Θα με ενδιέφερε πολύ η αποκέντρωση του Υπογείου και η παρουσίαση του και σε άλλες πόλεις εκτός Αθηνών.  Έχω ήδη επικοινωνήσει με την Πάτρα και το θέατρο Λιθογραφείον για την παρουσίαση του Υπογείου μέσα στο Μάιο και ευελπιστώ να μας δοθεί η δυνατότητα  να καταφέρουμε να παρουσιάσουμε στο πατρινό κοινό την παράστασή μας και μελλοντικά σε άλλες πόλεις της Ελλάδος.

Ποια είναι η μεγαλύτερη επιθυμία σας για το πώς θα «φύγει» το κοινό από αυτή την παράσταση;

Σε ένα μήνυμα που έλαβα την προηγούμενη εβδομάδα από μια θεατή  μου έγραφε μέσα  σε όλα τα άλλα: ”έφυγα από την παράσταση έχοντας το αποτύπωμα της παράστασης πάνω μου”. Αυτό είναι πολύ σπουδαίο όταν μπορεί να συμβεί και με αυτή την αίσθηση  θα  ευχόμουν να  φεύγει το κοινό από την παράσταση. Να μεταφέρει δηλαδή το αποτύπωμα της παράστασης επάνω του ώστε να συνεχίζει να το απασχολεί και μετά το πέρας της παράστασης ή και ακόμα περισσότερο, αν μπορεί να μείνει  ανεξίτηλα χαραγμένη  στη μνήμη του για πολλά πολλά χρόνια!

! Η παράσταση θα παίζεται μέχρι τη Μεγάλη Τρίτη στις 15 Απριλίου στο Θέατρο Βαφείο.