Η διαχρονική πορεία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα

Στα χρόνια της τουρκοκρατίας,‭ ‬το βασικό κύτταρο τοπικής διοίκησης υπήρξε η κοινότητα.‭ ‬Μια κοινότητα περιλάμβανε έναν ή περισσότερους οικισμούς και είχε την ευθύνη κυρίως της πληρωμής των φόρων στην κεντρική διοίκηση.‭

‬Σε πολλές περιπτώσεις,‭ ‬όμως,‭ ‬οι ελληνικές κοινότητες αναπτύχθηκαν σημαντικά και συνέβαλαν στην ενίσχυση,‭ ‬διαμόρφωση και διατήρηση της εθνικής συνείδησης.‭ ‬Οι ίδιες όμως,‭ ‬με τον έντονο τοπικισμό που αναπτύχθηκε,‭ ‬ορισμένες φορές,‭ ‬στάθηκαν εμπόδιο στην προσπάθεια δημιουργίας,‭ ‬μετά την Ελληνική Επανάσταση,‭ ‬ενός ενιαίου και συμπαγούς εθνικού κράτους.‭

‬Στα πρώτα ελεύθερα χρόνια,‭ ‬η ελληνική επικράτεια χωρίστηκε σε επαρχίες,‭ ‬υποεπαρχίες‭ (‬ή αντεπαρχίες‭) –‬πρώτης και δεύτερης τάξεως‭– ‬και κοινότητες.‭ ‬Οι έπαρχοι και οι κοινοτάρχες διορίζονταν από την κεντρική διοίκηση,‭ ‬με τους τελευταίους να επιλέγονται,‭ ‬όμως,‭ ‬από κατάλογο που πρότειναν οι διοικούμενοι.

Επίσημα,‭ ‬ο θεσμός της τοπικής αυτοδιοίκησης,‭ ‬δηλαδή της διοίκησης των τοπικών υποθέσεων από όργανα ανεξάρτητα από την κρατική εξουσία,‭ ‬εισήχθη στη χώρα μας από τη βαυαρική αντιβασιλεία,‭ ‬με το Βασιλικό Διάταγμα της 27ης Δεκεμβρίου του‭ ‬1833.‭ ‬Η μικρή τότε Ελλάδα διαιρέθηκε σε δήμους,‭ ‬επαρχίες και νομούς.‭ ‬Μέχρι τότε τις τοπικές υποθέσεις διαχειρίζονταν οι δημογεροντίες,‭ ‬τις οποίες είχε αναγνωρίσει η Α‭’ ‬Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου‭ (‬1822‭) ‬και τις κατάργησε για μικρό διάστημα ο Ιωάννης Καποδίστριας ‭(‬1‭ ‬Ιανουαρίου 1830‭)‬.

Οι πρώτες δημοτικές εκλογές διεξάχθηκαν το‭ ‬1834‭ ‬στο νομό Αργολιδοκορινθίας,‭ ‬με την εκλογή του Δημάρχου να γίνεται με έμμεσο τρόπο.‭ ‬Οι πολίτες‭ (‬μόνο άνδρες και με εισοδηματικά κριτήρια‭) ‬ψήφιζαν για την εκλογή δημοτικών συμβούλων και η κυβέρνηση διόριζε ίσο αριθμό δημοτικών συμβούλων.‭ ‬Από τους τρεις πρώτους πλειοψηφήσαντες,‭ ‬η κεντρική διοίκηση επέλεγε έναν,‭ ‬ο οποίος αναλάμβανε καθήκοντα δημάρχου.‭ ‬Είναι φανερό ότι η τοπική αυτοδιοίκηση μόνο ανεξάρτητη δεν ήταν από την κεντρική εξουσία,‭ ‬μία κατάσταση που συνεχίζεται με παραλλαγές έως σήμερα.

Στην Αθήνα, οι πρώτες δημοτικές έγιναν από τις‭ ‬15‭ ‬έως τις 20‭ ‬Μαρτίου του‭ ‬1835‭ ‬και Δήμαρχος αναδείχθηκε ο φιλοκυβερνητικός Ανάργυρος Πετράκης,‭ ‬γόνος οικογένειας γαιοκτημόνων από την Αρκαδία.‭ ‬Στον Πειραιά, οι εκλογές έγιναν αργότερα ‭(‬14‭ ‬Δεκεμβρίου 1835‭) ‬και Δήμαρχος αναδείχθηκε ο Υδραίος αγωνιστής του‭ ‘‬21‭ ‬και έμπορος Κυριάκος Σερφιώτης.‭
Όσον αφορά τους επάρχους και τους νομάρχες,‭ ‬αυτοί διορίζονταν από την κεντρική εξουσία.‭ ‬Μετά την έξωση του Όθωνα το‭ ‬1862,‭ ‬ψηφίστηκε νέος νόμος‭ (‬19‭ ‬Νοεμβρίου 1864‭)‬,‭ ‬με τον οποίο καθιερώθηκε η άμεση εκλογή του Δημάρχου από τους πολίτες‭ (‬άνδρες‭)‬.

Το‭ ‬1912‭ ‬ο Ελευθέριος Βενιζέλος επιχείρησε να αναμορφώσει το αυτοδιοικητικό σύστημα της χώρας.‭ ‬Με τον νόμο ΔΝΖ‭’ «‬Περί συστάσεως Δήμων και Κοινοτήτων‭» ‬κατακερματίστηκαν οι Δήμοι και δημιουργήθηκαν χιλιάδες κοινότητες σε ολόκληρη την επικράτεια.‭ ‬Οι κοινότητες αυτές,‭ ‬μικρές και χωρίς πόρους,‭ ‬κατέληξαν να λειτουργούν ως τοπικά παραρτήματα της κρατικής γραφειοκρατίας‭ (‬έκδοση πιστοποιητικών και ληξιαρχικών πράξεων‭) ‬αντί να αποτελούν ζωντανά κύτταρα οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης και προόδου.

Συμμετοχή γυναικών
Οι δημοτικές εκλογές της‭ ‬11ης Φεβρουαρίου‭ ‬1934 έμειναν στην ιστορία,‭ ‬διότι για πρώτη φορά ψήφισαν οι γυναίκες και για πρώτη φορά εξελέγησαν κομμουνιστές Δήμαρχοι‭ (‬Μήτσος Παρτσαλίδης στην Καβάλα και Διονύσης Μενύχτας στις Σέρρες‭)‬.‭ ‬Οι εκλογές αυτές ήταν και οι τελευταίες μέχρι το‭ ‬1951,‭ ‬εξαιτίας της μεσολάβησης της δικτατορίας Μεταξά,‭ ‬της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου.

Μεταπολεμική περίοδος και δικτατορία
Οι πρώτες μεταπολεμικές εκλογές έγιναν στις 15‭ ‬Απριλίου του‭ ‬1951,‭ ‬με το σύστημα της έμμεσης εκλογής του Δημάρχου από τους δημοτικούς συμβούλους.‭ ‬Το σύστημα αυτό εφαρμόστηκε μέχρι και τις δημοτικές εκλογές του‭ ‬1964,‭ ‬με εξαίρεση αυτές του‭ ‬1954,‭ ‬οπότε οι δήμαρχοι εξελέγησαν άμεσα από τον λαό.‭ ‬Κατά τη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας των συνταγματαρχών ‭(‬1967-1974‭)‬,‭ ‬οι Δήμαρχοι διορίζονταν από τη χούντα,‭ ‬ενώ μετά την μεταπολίτευση του‭ ‬1974‭ ‬επιστρέψαμε στην άμεση εκλογή του δημάρχου από τον λαό με το σύστημα των δύο γύρων.‭

Μεταπολίτευση
Η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία το‭ ‬1981,‭ ‬σηματοδότησε την αλλαγή στο θεσμικό χάρτη της τοπικής διοίκησης.‭ ‬Με το νόμο‭ ‬1235/1982‭ ‬αναβαθμίστηκε και επανήλθε ο ξεχασμένος θεσμός των νομαρχιακών συμβουλίων που πρώτος είχε καθιερώσει ο Χαρίλαος Τρικούπης.‭ ‬Στη συνέχεια,‭ ‬με το νόμο‭ ‬1622/1986‭ ‬και το προεδρικό διάταγμα‭ ‬51/1987,‭ ‬η επικράτεια χωρίστηκε σε δεκατρείς περιφέρειες.‭  ‬Μάλιστα,‭ ‬το‭ ‬1994‭ ‬αποτελεί τομή στην εκλογική ιστορία της τοπικής αυτοδιοίκησης,‭ ‬καθώς για πρώτη φορά οι νομάρχες εξελέγησαν απευθείας από τον λαό‭ (‬16‭ ‬και 23‭ ‬Νοεμβρίου‭)‬,‭ ‬με πρωτοβουλία της κυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου.

Εξευρωπαϊσμός
Το‭ ‬1997‭ ‬με το σχέδιο‭ «‬Καποδίστριας‭» (‬Νόμος‭ ‬2539/97‭) ‬πραγματοποιήθηκε η μεγαλύτερη αυτοδιοικητική μεταρρύθμιση από την εποχή του Ελευθερίου Βενιζέλου.‭ ‬Η χώρα διαιρέθηκε σε‭ ‬13‭ ‬περιφέρειες,‭ ‬51‭ ‬νομούς,‭ ‬910‭ ‬δήμους και‭ ‬124‭ ‬κοινότητες.‭ ‬Σύμφωνα με τις εξαγγελίες της κυβέρνησης του Κώστα Σημίτη,‭ ‬που είχε τη νομοθετική πρωτοβουλία,‭ ‬η συνένωση κοινοτήτων σε μεγαλύτερους δήμους έγινε με σκοπό τη βελτιστοποίηση της δημόσιας διοίκησης στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης.‭ ‬Νομάρχες,‭ ‬κοινοτάρχες και δήμαρχοι ήσαν αιρετοί,‭ ‬ενώ οι περιφερειάρχες διορισμένοι από την κυβέρνηση.
Με το πρόγραμμα‭ «‬Καλλικράτης‭» (‬Νόμος‭ ‬3852/2010‭) ‬επιχειρήθηκε η νέα και πιο πρόσφατη αυτοδιοικητική μεταρρύθμιση στη χώρα μας από την κυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου.‭ ‬Η Ελλάδα αποτελείται πλέον από‭ ‬7‭ ‬αποκεντρωμένες διοικήσεις,‭ ‬13‭ ‬περιφέρειες και‭ ‬352‭ ‬δήμους.‭ ‬Οι επικεφαλής των αποκεντρωμένων διοικήσεων είναι διορισμένοι από την κυβέρνηση,‭ ‬ενώ αιρετοί είναι οι περιφερειάρχες και οι Δήμαρχοι.‭ ‬Ο‭ ‬«Καλλικράτης‭»‬ θεωρείται συνέχεια του‭ «‬Καποδίστρια‭»‬,‭ ‬επειδή διέπεται από παρόμοια φιλοσοφία αναγκαστικής συνένωσης των υπαρχόντων μικρών δήμων και κοινοτήτων σε μεγαλύτερους δήμους.