Μεγάλο αφιέρωμα στη Μικρά Ασία από το Λ. Χριστοδούλου: “Η συνθήκη της Λοζάνης”

Το τέλος του μεγάλου αφιερώματος στη Μικρά Ασία στον Χ-τύπο από τον Πρόεδρο του ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ. Νέας Ιωνίας και της Ένωσης Σπάρτης Μικράς Ασίας, Λουκά Χριστοδούλου

Χειμώνας 1922-1923. Ο πρώτος χειμώνας βρίσκει τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής καταστροφής να κοιμούνται σε σκηνές, παραπήγματα, στοές, σχολεία, εκκλησίες, κινηματογράφους, θέατρα, μακριά από τις πατρογονικές και ζεστές εστίες τους. Και μετά τον πόλεμο, τους διωγμούς, τον ξεριζωμό, αρχίζουν οι διαπραγματεύσεις. Οι προκαταρκτικές συνομιλίες μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων σε θέματα κυρίως συνόρων και αιχμαλώτων άρχισαν τον Νοέμβριο του 1922 και λίγους μήνες μετά υπογράφονται δύο συνθήκες:

A. Η Σύμβαση της Λοζάνης «Περί Ανταλλαγής Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών»

Μετά τη φυγή των προσφύγων στην Ελλάδα τον Αύγουστο/Σεπτέμβριο του 1922, φτάνουμε στον Ιανουάριο του 1923, όπου συμφωνείται και τίθεται σε εφαρμογή η Ανταλλαγή των Πληθυσμών με την υπογραφή της Σύμβασης της Λοζάνης που βάζει «ταφόπλακα» στην οποιαδήποτε επιστροφή των Ελλήνων στη Μ. Ασία και τις ιδιαίτερες πατρίδες τους.
Υπογράφηκε στην Λοζάνη της Ελβετίας, στις 30 Ιανουαρίου 1923, μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, και αφορούσε περίπου 2 εκατ. άτομα (1,5 εκατ. Έλληνες της Ανατολίας και 500.000 Μουσουλμάνους της Ελλάδας), το μεγαλύτερο μέρος των οποίων έγιναν πρόσφυγες, χάνοντας de jure την υπηκοότητα της χώρας που άφηναν πίσω. Και, βέβαια, καθοριστικός όρος διαχωρισμού των πληθυσμών ήταν το θρήσκευμα.
Στα βασικά της σημεία: Το άρθρ. 2 της εν λόγω Σύμβασης εξαιρούσε από την Ανταλλαγή τους «Ελληνορθόδοξους (Ρωμιούς) κατοίκους της Κωνσταντινούπολης» και τους «Μουσουλμάνους κατοίκους της Δυτικής Θράκης». Από την Ανταλλαγή εξαιρούνταν, σύμφωνα με το άρθρ. 14, «οι κάτοικοι της Ίμβρου και της Τενέδου».
Ειδικότερα: Εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή οι Ρωμιοί κάτοικοι της νομαρχίας της Κωνσταντινούπολης (οι 125.000 μόνιμοι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, των Πριγκηπονήσων και των περιχώρων, οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι πριν από τις 30 του 1918) και οι κάτοικοι της Ίμβρου και της Τενέδου (6.000 κάτοικοι), ενώ στην Ελλάδα παρέμειναν 110.000 Μουσουλμάνοι της Δυτ. Θράκης.
Μεταξύ των ανταλλάξιμων περιελαμβάνονταν επίσης οι Έλληνες του Πόντου, αλλά και τουρκόφωνοι Έλληνες, όπως τουρκόφωνοι Πόντιοι και Καραμανλήδες, καθώς και ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι, όπως Τουρκοκρητικοί και Βαλαάδες της Δυτ. Μακεδονίας. Μαζί με τους Έλληνες, πέρασε στην Ελλάδα και αριθμός Αρμενίων και Συροχαλδαίων.
Αν και μέχρι τον Ιανουάριο του 1923 η μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων της Μ. Ασίας και των Ποντίων ήδη είχε φύγει από την Τουρκία μετά τον πρόσφατο Ελληνοτουρκικό πόλεμο (1919-1922), παρ’ όλα αυτά εντάχθηκαν στη σύμβαση που αφορούσε, βέβαια, και τους Έλληνες που είχαν εγκλωβιστεί στο εσωτερικό της Μ. Ασίας (Καππαδόκες κλπ.) και τους μουσουλμάνους που ζούσαν κυρίως στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία.

B. Η Συνθήκη της Λοζάνης ή «Συνθήκη της Ειρήνης»

Η δεύτερη συνθήκη της Λοζάνης υπογράφηκε από εκπροσώπους των κυβερνήσεων του Βασιλείου της Ελλάδας και της Τουρκίας (της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης) και όχι μόνον, στις 24 Ιουλίου 1923, ύστερα από διαβουλεύσεις επτά μηνών και αφορούσε τον καθορισμό των ορίων της σύγχρονης Τουρκίας, ενώ καταργούσε τη Συνθήκη των Σεβρών. Τη Συνθήκη της Λοζάνης υπέγραψαν ακόμα, έχοντας ουσιαστικό λόγο στις διαπραγματεύσεις, και οι άλλες χώρες που πολέμησαν στον Μεγάλο Πόλεμο –τον αποκαλούμενο σήμερα Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο- και τη Μικρασιατική Καταστροφή (1919-1922) και συμμετείχαν στη Συνθήκη των Σεβρών, συμπεριλαμβανομένης και της Ρωσίας (που δε συμμετείχε στην προηγούμενη Συνθήκη).
Στο κείμενο της εν λόγω Συνθήκης συμπεριλαμβάνεται και η Σύμβαση της Λοζάνης «Περί Ανταλλαγής Πληθυσμών κ.ά.» που αποτελεί συντομότερο κείμενο.

Η Ελληνική αντιπροσωπεία και στις δύο διαπραγματεύσεις είχε επικεφαλής τον Ελ. Βενιζέλο που τις υπέγραψε εκ μέρους της Ελληνικής Κυβέρνησης.
Με τη συνθήκη της Λοζάνης καταργήθηκε η Συνθήκη των Σεβρών που δεν είχε γίνει αποδεκτή από τη νέα κυβέρνηση της Τουρκίας η οποία διαδέχθηκε τον Σουλτάνο της Κωνσταντινούπολης. Μετά την εκδίωξη από τη Μ. Ασία του Ελληνικού στρατού από τον Τουρκικό υπό την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ, προέκυψε η ανάγκη για αναπροσαρμογή της συνθήκης των Σεβρών.

Η Τουρκία ανέκτησε την Ανατ. Θράκη, την Ίμβρο και Τένεδο, μια λωρίδα γης κατά μήκος των συνόρων με τη Συρία, την περιοχή της Σμύρνης και της Διεθνοποιημένης Ζώνης των Στενών, η οποία όμως θα έμενε αποστρατιωτικοποιημένη και αντικείμενο νέας διεθνούς διάσκεψης. Παραχώρησε τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία, όπως προέβλεπε και η συνθήκη των Σεβρών, αλλά χωρίς πρόβλεψη για δυνατότητα αυτοδιάθεση. Ανέκτησε πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα σε όλη της την επικράτεια και απέκτησε δικαιώματα στρατιωτικών εγκαταστάσεων σε όλη την επικράτειά της εκτός της ζώνης των στενών.

Ένα σημείο διαφωνίας ήταν η καταβολή πολεμικών αποζημιώσεων από την Ελλάδα, κάτι για το οποίο η τελευταία δήλωνε αδυναμία. Τελικά η Τουρκία δέχθηκε να της αποδοθεί το τρίγωνο του Κάραγατς στη Θράκη, γνωστό και ως Παλαιά Ορεστιάδα, αντί αποζημιώσεων. Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος παραχωρήθηκαν στην Τουρκία με τον όρο ότι θα διοικούνταν με ευνοϊκούς όρους για τους Έλληνες (το 1926 η τουρκική κυβέρνηση ακύρωσε με νόμο αυτή τη διάταξη).

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης έχασε την ιδιότητα του Εθνάρχη και το Πατριαρχείο τέθηκε υπό ειδικό διεθνές νομικό καθεστώς.