Η πολιτική και η τέχνη στην οθόνη της Μελίνας Μερκούρη

Χριστίνα Κατωπόδη

Η Μελίνα Μερκούρη δεν ήταν απλώς μία ηθοποιός. Δεν ήταν απλώς μία τραγουδίστρια, ή μία υπουργός. Ήταν το πρόσωπο που, με αδυσώπητη αυθεντικότητα, έβαλε το στίγμα της στην πολιτική και την τέχνη και κατέδειξε τη ρωγμή ανάμεσα στον πραγματικό κόσμο και τον κόσμο των συμβιβασμών. Σε μία Ελλάδα που συχνά παραδίδεται στη λήθη ή στον εύκολο θρόισμα των τυποποιημένων εικόνων, η Μελίνα βρέθηκε πάντοτε στην ακραία όχθη: εκεί που η αντιπαράθεση, η πρόκληση και η αντίσταση δεν ήταν απλώς λέξεις, αλλά πράξεις. Ήταν εκείνη η μορφή που για να τη δεις έπρεπε να την «αγγίξεις» με την προσοχή σου, να δώσεις όλο σου το βάρος σε ό,τι έλεγε και ό,τι έπραττε.

Αν η Ελλάδα αναζητά τη σύγχρονη μορφή της θηλυκής πολιτικής και καλλιτεχνικής αγωνίστριας, η Μελίνα Μερκούρη παραμένει το πρότυπο. Όχι το είδωλο σε μία βιτρίνα που υποτάσσεται στην κατανάλωση, αλλά το ίδιο το πρόσωπο της ανυπότακτης πολιτιστικής αντίστασης.

Στην τέχνη, η Μελίνα ήταν καταλύτης

Η Μελίνα έκανε τα πάντα με θράσος. Όχι το θράσος του ανέμελου, αλλά εκείνο που δεν φοβάται να βγει και να καταθέσει όλο της το είναι. Από τη σκηνή του θεάτρου μέχρι τον κινηματογράφο, η Μελίνα δεν περιορίστηκε στην «ευχάριστη παρουσία». Ήταν η ηθοποιός που σου έδινε έναν ρόλο, και μέσα από εκείνον, έναν κόσμο. Η ένταση της φωνής της, η αμεσότητα της σωματικότητάς της, η ασυμβίβαστη παρουσία της, όλα αυτά καθόριζαν την «πραγματικότητα» που δημιουργούσε. Ο κόσμος που ανέβαινε στην σκηνή μαζί της δεν ήταν απλώς ένας κόσμος που έβλεπες, ήταν ένας κόσμος που ζούσες.

Και παρόλα αυτά, δεν έμεινε ποτέ «υποταγμένη» στην εικόνα που της έδινε η τέχνη. Είχε το θάρρος να σπάσει τα όρια, να καταθέσει την προσωπική της συνείδηση και να ενσαρκώσει την πολιτική σε κάθε της κίνηση. Το δράμα του αρχαίου ελληνικού θεάτρου δεν ήταν για εκείνη μόνο ένα αρχαιολογικό ανάγνωσμα. Ήταν το πεδίο της σύγκρουσης με την ίδια την εποχή της.

Πολιτική ή κινηματογράφος;

Κι όμως, το μεγαλύτερο «σκάνδαλο» της Μελίνας δεν ήταν ούτε οι θεατρικές της ερμηνείες, ούτε το γεγονός ότι ήταν η πρώτη γυναίκα υπουργός Πολιτισμού στην Ελλάδα. Δεν ήταν ούτε η ερωτική της ζωή, ούτε οι δημόσιες σχέσεις που αναπόφευκτα τη συνόδευαν. Το σκάνδαλο της Μελίνας ήταν ότι δεν διαχώρισε ποτέ την τέχνη από την πολιτική, και δεν περιορίστηκε ποτέ στην «ασφάλεια» της δημοσιότητας ή στην απλότητα του καλλιτεχνικού κόσμου. Έφερε την πολιτική στη σκηνή, άφησε τη φωνή της να ακούγεται σε κάθε συνέντευξη, και είχε την τόλμη να προκαλέσει. Ήταν η γυναίκα που δεν επέτρεψε σε κανέναν να την τοποθετήσει σε κανένα ρόλο πέρα από αυτόν που εκείνη διάλεξε για τον εαυτό της.

Με την ίδια ευχέρεια που αγωνιζόταν για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η Μελίνα πήρε θέση στον διεθνή στίβο και στην επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα. Το φαινόμενο της “ευρωπαϊκής πολιτικής” στη δεκαετία του ’80 και του ’90 δεν θα ήταν το ίδιο χωρίς εκείνη, γιατί για πρώτη φορά το Ελληνικό κράτος απέκτησε μια φωνή με διεθνή επιρροή που αποδείκνυε ότι ο πολιτισμός δεν είναι απλώς για να τον «πουλάς», αλλά για να τον υπερασπίζεσαι.

Η Μελίνα ήταν «ενοχλητική». «Ενοχλητική» σε έναν κόσμο που επέμενε να θεωρεί τη δημόσια ζωή μόνο ως θέαμα. Και η Μελίνα ήταν εκεί, αποκαλύπτοντας τη δύναμη της γυναικείας φωνής, της πολιτικής πράξης και της τέχνης.

Εγκαταλείποντας τα πρότυπα, δημιουργώντας νέα

Για τη Μελίνα, η πολιτική ήταν κάτι ζωντανό. Ανοιχτό και ρευστό. Δεν υποτιμούσε την πραγματικότητα, ούτε την έβλεπε μέσα από το φίλτρο μιας «συναισθηματικής» αντίληψης. Πίστευε σε μια δημοκρατία που δεν εξαρτάται από το πόσο «ευγενική» ή «ευπρεπής» είναι η εικόνα μας. Για εκείνη, η δημοκρατία ήταν αγώνας. Ήταν αυτό που συνδυάζει την προσωπική ακεραιότητα με την πολιτική πράξη.

Η στάση της, αυτή η απόλυτη, σχεδόν άτρωτη, συνέπεια, αυτή η αδυναμία να «γυρίσει» για χάρη της συνθηκολόγησης, ήταν το πραγματικό της δώρο. Γιατί η Μελίνα δεν δίστασε ποτέ να εκθέσει την αλήθεια της, ακόμα κι όταν αυτή έμοιαζε παράταιρη με τις εφήμερες πολιτικές μόδες. Και αυτός ο δρόμος που διάλεξε, αυτός ο δρόμος του αγώνα, συνεχίζει να φωτίζει το μονοπάτι για εκείνους που κατανοούν ότι η τέχνη και η πολιτική δεν μπορούν να είναι ποτέ χωριστά, γιατί η μία ανατροφοδοτεί την άλλη.

Η Μελίνα Μερκούρη δεν ήταν απλώς μία γυναίκα-σύμβολο του παρελθόντος. Η Μελίνα ήταν η γυναίκα που έβαλε σε δοκιμασία τα όρια του τι σημαίνει πραγματικά «δημόσια ζωή» και «πολιτική». Και για όσο η πολιτική παραμένει θέαμα, για όσο η τέχνη παραμένει μόδα, το όνομα της Μελίνας θα θυμίζει ότι υπήρξε μια στιγμή που η τέχνη και η πολιτική ήταν αυθεντικές, παθιασμένες και έντονες. Όχι για να κερδίσουν χρήματα ή να φτιάξουν μία εικόνα, αλλά για να αναδείξουν την αλήθεια και την αντίσταση.