Σιμόν ντε Μποβουάρ: Η διαρκής επικαιρότητα της “Δεύτερης Φύσης” και του φεμινισμού σήμερα

Χριστίνα Κατωπόδη

Η Σιμόν ντε Μποβουάρ υπήρξε μία από τις πιο ανατρεπτικές και καθοριστικές φιγούρες του σύγχρονου κόσμου, αφήνοντας ανεξίτηλο το αποτύπωμά της στον φεμινισμό, τη φιλοσοφία και την πολιτική σκέψη. Το έργο της, και ιδιαίτερα το βιβλίο “Το Δεύτερο Φύλο” (Le Deuxième Sexe), αποτελεί σημείο καμπής στη συζήτηση για την ισότητα των φύλων, προσφέροντας μια τολμηρή και ριζοσπαστική ανάλυση της καταπίεσης των γυναικών και της κοινωνικής κατασκευής του φύλου. Αλλά η σκέψη της ντε Μποβουάρ δεν είναι απλώς ιστορικό κεκτημένο – είναι μια διαρκής πρόκληση, που συνεχίζει να αναζωογονεί τις σύγχρονες συζητήσεις και να προκαλεί προβληματισμό σε μια κοινωνία που, παρά την πρόοδο, εξακολουθεί να παλεύει με τα ζητήματα ισότητας, ελευθερίας και αυτονομίας.

Από την κατασκευή του φύλου στην καθημερινή καταπίεση

Η κεντρική της θέση στο Δεύτερο Φύλο είναι μια φράση που παραμένει όσο ποτέ επίκαιρη: «Δεν γεννιέται κανείς γυναίκα, γίνεται γυναίκα». Μέσα σε αυτήν την απλή, αλλά συνάμα διαπεραστική διαπίστωση, η ντε Μποβουάρ ανατρέπει τον καθιερωμένο λόγο, που θεωρεί το φύλο φυσικό και αναπόφευκτο, αποκαλύπτοντας το ως μια κοινωνική κατασκευή. Η γυναίκα δεν γεννιέται «γυναίκα»· αυτή η ταυτότητα είναι μια ετικέτα που επιβάλλεται από τις κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες, από τα έμφυλα στερεότυπα και τους ρόλους που αναδύονται από τις κοινωνικές αντιφάσεις. Σήμερα, επτά δεκαετίες μετά τη δημοσίευση του έργου της, το ζήτημα της κοινωνικής κατασκευής του φύλου και της ισότητας των φύλων παραμένει στην κορυφή της ατζέντας, αφού οι καταναγκασμοί της έμφυλης καταπίεσης δεν έχουν παύσει να επηρεάζουν τη ζωή των γυναικών, αλλά και άλλων κοινωνικών ομάδων.

Το κίνημα #MeToo, οι ολοένα και πιο συχνές συζητήσεις γύρω από τη σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση, καθώς και η πρόοδος στην αναγνώριση των δικαιωμάτων των τρανς ατόμων, καταδεικνύουν πως οι θεμελιώδεις διαπιστώσεις της ντε Μποβουάρ παραμένουν αναπόδραστες. Οι κοινωνικές συμβάσεις που καθορίζουν το τι είναι «αρσενικό» και τι είναι «θηλυκό» εξακολουθούν να φυλακίζουν τους ανθρώπους σε περιοριστικά καλούπια, ενώ η έμφυλη βία εξακολουθεί να είναι μία από τις πιο επικίνδυνες και διαρκείς εκφάνσεις κοινωνικής ανισότητας.

Ακόμα και σε έναν κόσμο που, τουλάχιστον σε νομικό επίπεδο, έχει κάνει άλματα προόδου στον τομέα των γυναικείων δικαιωμάτων, τα έμφυλα στερεότυπα παραμένουν ζωντανά και ορμητικά, περιορίζοντας την ατομική ελευθερία και υπονομεύοντας τη δυνατότητα των γυναικών και άλλων περιθωριοποιημένων ατόμων να αναγνωριστούν ως πλήρεις και πολύπλευροι άνθρωποι έξω από τα προκαθορισμένα κοινωνικά καλούπια.

Η ελευθερία και η αυτονομία στον σύγχρονο κόσμο

Αλλά η Σιμόν ντε Μποβουάρ δεν περιορίζεται μόνο στην καταγραφή της έμφυλης καταπίεσης· η σκέψη της εμπνέεται από την υπαρξιστική φιλοσοφία του Σαρτρ, για την οποία η ελευθερία και η ατομική αυτονομία είναι όχι απλώς δικαιώματα, αλλά θεμελιώδεις αξίες. Για εκείνη, η γυναικεία ελευθερία δεν είναι διαπραγματεύσιμη – δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την πλήρη αποδέσμευση από την κοινωνική και πολιτική καταπίεση. Η γυναίκα πρέπει να έχει το δικαίωμα να καταστεί κυρίαρχη του εαυτού της, να ζει τη ζωή της με όρους που να αποκαλύπτουν την πλήρη δυνατότητά της.

Στη σύγχρονη εποχή, το αίτημα για την ελευθερία και την αυτονομία των γυναικών παραμένει εντυπωσιακά ζωντανό, ακόμη και όταν η πατριαρχία επιχειρεί να επαναφέρει τον έλεγχο στην προσωπική τους ζωή, στη σεξουαλικότητά τους και στο σώμα τους. Αν και τα νομικά πλαίσια μπορεί να έχουν προοδεύσει, η κοινωνική πραγματικότητα παραμένει καθηλωμένη σε παλιές αντιφάσεις. Ο φεμινισμός του 21ου αιώνα, με τους αγώνες του για ισότητα στην εργασία, αναπαραγωγική ελευθερία και την καταπολέμηση της έμφυλης βίας, αντλεί συνεχώς από τις ιδέες της ντε Μποβουάρ. Ωστόσο, το σύγχρονο γυναικείο κίνημα αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις, όπως η ανισότητα στον τομέα της τεχνολογίας και των ψηφιακών δικαιωμάτων, καθώς και η συνεχιζόμενη πάλη για την αναγνώριση των δικαιωμάτων των έμφυλων μειονοτήτων.

Η Σιμόν ντε Μποβουάρ και η σύγχρονη κοινωνία

Στην εποχή μας, ο λόγος για τα δικαιώματα των γυναικών, την έμφυλη ισότητα και την αναγνώριση της διαφορετικότητας δεν είναι απλώς επίκαιρος· είναι ζωτικής σημασίας. Η σκέψη της ντε Μποβουάρ συνεχίζει να λειτουργεί ως πυξίδα για την κατανόηση των κοινωνικών ανισοτήτων και των τρόπων με τους οποίους αυτές αναπαράγονται στο καθημερινό βίωμα. Η φιλοσοφία της, με την έμφαση στην υπέρβαση των περιοριστικών κοινωνικών ρόλων και στην κατάκτηση της πραγματικής ελευθερίας και ισότητας, μας καλεί να σκεφτούμε έναν κόσμο στον οποίο η ελευθερία και η αυτονομία δεν είναι απλώς ευχολόγια, αλλά καθημερινά δικαιώματα που οφείλουμε να διεκδικούμε.

Σήμερα, η κατανόηση του φύλου, της σεξουαλικότητας και της ταυτότητας έχει γίνει πιο ρευστή και πιο πολυσύνθετη από ποτέ. Το έργο της ντε Μποβουάρ συνεχίζει να φωτίζει τα κενά και τις αντιφάσεις των κοινωνικών συστημάτων που εμποδίζουν την πλήρη αυτονομία και ελευθερία όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως φύλου. Η πρόκληση είναι να δημιουργήσουμε έναν κόσμο όπου το σώμα και η ζωή του κάθε ατόμου δεν θα περιορίζονται από το φύλο, τη κοινωνική κατασκευή ή την έμφυλη προκατάληψη, αλλά θα είναι πραγματικά ελεύθερα να εκφραστούν και να δημιουργήσουν χωρίς περιορισμούς.

Η Σιμόν ντε Μποβουάρ μπορεί να μην είναι πια μαζί μας, αλλά η φωνή της αντηχεί δυνατά μέσα από τις σύγχρονες αντιφάσεις και τους αγώνες που συνεχίζουμε να δίνουμε. Επαναλαμβάνει με σαφήνεια την αλήθεια που μας καλεί να μην ξεχάσουμε ποτέ: η ελευθερία δεν είναι δώρο που παραχωρείται. Είναι δικαίωμα και ευθύνη, που απαιτεί διαρκή διεκδίκηση.