Φασισμός: Η αόρατη απειλή που περιμένει την ευκαιρία της

Ο φασισμός δεν πέθανε ποτέ. Μπορεί να τον θάψαμε για λίγο, να τον ξεχάσαμε μέσα στις φωτεινές ελπίδες των “προοδευτικών” κοινωνιών, αλλά παραμένει εκεί. Στην πολιτική, στην καθημερινότητά μας, στις κοινωνικές δομές, στη γλώσσα που χρησιμοποιούμε. Όσο κι αν προσπαθούμε να τον ανακαλύψουμε σε κάθε πολιτικό μανιφέστο ή στην κόκκινη σημαία που εμφανίζεται κάθε τόσο στα κοινωνικά δίκτυα, η αλήθεια είναι ότι ο φασισμός δεν είναι αυτό που φανταζόμαστε. Είναι αυτό που δεν βλέπουμε. Και είναι παντού.

Ο φασισμός δεν είναι μόνο οι στρατιωτικές μπότες ή οι ναζιστικοί χαιρετισμοί. Είναι το θεμέλιο μιας κοινωνίας που αρέσκεται να επιβάλλει την «τάξη» μέσω του φόβου. Είναι το εξοβελισμένο άτομο που παραμένει αόρατο γιατί δεν καταφέρνει να χωρέσει στον κανονικό «κοινωνικό κύκλο». Είναι οι μικρές, καθημερινές φασιστικές συμπεριφορές: το “αυτονοητο” της ισχύος, η απαξίωση του άλλου, η απόλυτη πίστη στην εξουσία και η μισαλλοδοξία απέναντι σε ό,τι δεν είναι “όπως πρέπει”. Ο φασισμός είναι η κοινωνική επιβεβαίωση ότι η κανονικότητα μπορεί να αποδεχτεί μόνο μια αλήθεια.

Πίσω από τις κλειστές πόρτες των γραφείων εξουσίας, από τα φώτα των τηλεοπτικών πλατό ή τις ψευδείς υποσχέσεις των πολιτικών, ο φασισμός αναστενάζει σαν μια αόρατη σκιά. Το «εμείς» απέναντι στο «αυτοί», ο αποκλεισμός των άλλων, το άβατο του «κανονικού», δεν είναι μια ιστορία που τελείωσε με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι η καθημερινή πραγματικότητα των μεταναστών, των ατόμων με αναπηρίες, των LGBTQ+ κοινοτήτων, των φτωχών, των προσφύγων, όλων αυτών που μας θυμίζουν πόσο εύκολα το κράτος και η κοινωνία μας μπορούν να γυρίσουν την πλάτη τους και να τους αφήσουν στον δρόμο. Όχι γιατί δεν τους θέλουμε, αλλά γιατί δεν μας ταιριάζουν.

Εθνικιστικός εξτρεμισμός, λοιπόν, είναι το σύστημα που φτιάχνει εχθρούς για να νιώσει ισχυρό το «εμείς». Δεν χρειάζεται να κουνήσεις τη σημαία του Άξονα για να νιώσεις φασίστας. Μπορείς απλώς να πιστεύεις πως το δικαίωμα του άλλου να ζει όπως θέλει μπορεί να περιοριστεί όταν «παραβιάζει» την «τάξη» που εμείς καθορίζουμε. Είναι το σύστημα που επιβάλλει την «ασφάλεια» του κράτους με την απειλή της βίας και της καταστολής. Είναι η κανονικότητα που λέει ότι οι άνθρωποι είναι πιο σημαντικοί ή λιγότερο σημαντικοί ανάλογα με το φύλο, τη φυλή, τη θρησκεία ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό τους.

Ο φασισμός δεν είναι μόνο ένας πολιτικός φαινότυπος. Είναι μια κοινωνική ιδεολογία που αναπαράγεται, μισοκρυμμένη και μισοανοικτή, σε κάθε συζήτηση για «την Ελλάδα των Ελλήνων», για την «ανάγκη επιβολής τάξης», για την «κάθαρση» των «αρρωστημένων» απόψεων και νοοτροπιών που δεν χωράνε στην επικρατούσα κοινωνική ηθική. Είναι εκεί, στη σιωπηλή αποδοχή του ξενοφοβικού λόγου, στον τρόμο που γεννά η «διαφορετικότητα» στις κοινωνικές σχέσεις, στον φόβο που πουλάει η πολιτική για να εξασφαλίσει την εξουσία.

Πέρα όμως από τον πολιτικό φασισμό που είναι πιο εύκολο να αναγνωρίσουμε, υπάρχει και ο «κουλτουρικός» φασισμός, εκείνος που αναπτύσσεται στις πολιτιστικές, τις καλλιτεχνικές, ακόμα και στις κοινωνικές σφαίρες. Μια εικόνα του «προοδευτικού» κόσμου που αποδέχεται μεν την ποικιλία και την ανοιχτότητα, αρκεί η ποικιλία να μη «ξεφεύγει» από τα όρια του αποδεκτού. Αρκεί η «ελευθερία» να μην γίνει πηγή χάους. Και αν η ελευθερία γίνει χάος, τότε την «ανάγκη» της τάξης τη δικαιολογεί ο φόβος. Φασισμός είναι να θεωρείς τον άλλον επικίνδυνο γιατί δεν είναι «σαν εσένα».

Ο Αυταρχισμός επιβιώνει στην κανονικότητα. Στην αποδοχή της «λογικής» που λέει ότι οι άνθρωποι πρέπει να χωράνε σε κατηγορίες, να αποδέχονται κανόνες, να υποτάσσονται σε αυθεντίες. Και αν κάποιοι εξαιρούνται από αυτή την κανονικότητα, τότε αυτοί είναι οι «ανώμαλοι». Όσοι δεν συμμορφώνονται με τις επιταγές του «κοινού καλού». Απολυταρχική νοοτροπία, λοιπόν, δεν είναι μόνο το κράτος ή οι ιδεολογίες που εκφράζουν μισαλλοδοξία ή ρατσισμό. Είναι η κοινωνική καταπίεση που γίνεται δεδομένη. Είναι οι φόβοι που φτιάχνουμε για να προστατέψουμε τις κοινωνικές μας αξίες, είναι η αποδοχή μιας νοοτροπίας που καταπιέζει την ατομικότητα στο όνομα μιας υποτιθέμενης «ευημερίας» ή «ασφάλειας».

Και το τρομακτικό είναι ότι δεν είναι κάτι που «ήρθε» και μετά «έφυγε». Είναι κάτι που μπορεί να εμφανιστεί ξανά, όταν το «εμείς» φοβηθεί το «αυτοί». Και όσο εμείς δεν τον αναγνωρίζουμε στις καθημερινές μας πράξεις και σκέψεις, όσο αποδεχόμαστε τις μικρές ή μεγάλες απολυταρχικές νοοτροπίες που διαπερνούν την κοινωνία μας, ο φασισμός θα συνεχίσει να αναστενάζει. Μπορεί να μην έχει πια στρατιωτικές μπότες ή ναζιστικά σύμβολα, αλλά είναι πιο επικίνδυνος από ποτέ. Γιατί βρίσκεται παντού και τρέφεται από τις μικρές μας αντιφάσεις.

Ο φασισμός είναι εκεί, περιμένοντας να αναστηθεί όταν το αφήσουμε να το κάνει.