Πόσο μακριά από την ιδεολογία φτάνει ο ιδεοληπτισμός;

Χριστίνα Κατωπόδη

Στην ιστορία του πολιτισμού, η ιδεολογία υπήρξε εργαλείο ελπίδας, κινητήρια δύναμη για αλλαγή, μοχλός πολιτικής κινητοποίησης. Όμως, όσο η ιστορία προχωρά, μας αποκαλύπτει με πικρό τρόπο ότι καμία ιδεολογία, όσο “σωστή” κι αν φαίνεται, δεν μένει αθώα όταν μετατρέπεται σε δόγμα. Στις πιο επικίνδυνες μορφές της, γίνεται άλλοθι για να δικαιολογηθούν θηριωδίες — όχι στο όνομα της εξουσίας, αλλά στο όνομα ενός «καλού σκοπού».

Αυτός είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος: όταν η ιδέα – είτε “αριστερή”, είτε “δεξιά”, είτε “επαναστατική”, είτε “πατριωτική” – αναγορεύεται σε υπέρτατη αξία, η ανθρώπινη ζωή και αξιοπρέπεια γίνονται διαπραγματεύσιμες. Το δίκαιο του ανθρώπου υποτάσσεται στο δίκαιο της “γραμμής”. Και τότε, το απάνθρωπο παρουσιάζεται ως αναγκαίο, το βίαιο ως αναπόφευκτο, το φρικτό ως «ιστορική αναγκαιότητα».

Η τυραννία του απόλυτου

Σε αυτό το πλαίσιο, βλέπουμε ιστορικά – και στις δύο άκρες του πολιτικού φάσματος – ανθρώπους να βασανίζονται, να εξευτελίζονται ή να εκτελούνται, όχι επειδή διέπραξαν έγκλημα, αλλά επειδή αντιπροσώπευαν την “αντίθετη ιδέα”. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό του φανατισμού: δεν πολεμάς ανθρώπους, πολεμάς έννοιες μέσα τους.

Ο “εχθρός” δεν είναι πια πρόσωπο. Είναι σύμβολο. Κι όταν κάποιος μετατραπεί σε σύμβολο εχθρού, κάθε πράξη βίας εναντίον του μοιάζει δικαιολογημένη. Δεν τον “σκοτώνεις” ως άνθρωπο, αλλά ως φωνή αντίστασης. Το άλλο πρόσωπο δεν είναι πλέον συμπολίτης ή αντίπαλος: είναι “προδότης”, “αντεπαναστάτης”, “φασίστας”, “μίσθαρνο όργανο”, “μολυσματικό σώμα”. Κι έτσι ξεκινά η μηχανική της βαρβαρότητας.

Η ηθική κατάρρευση του σκοπού

Η μεγαλύτερη πλάνη των ιδεολογιών που δικαιολογούν βία είναι ότι πιστεύουν πως “ο σκοπός αγιάζει τα μέσα”. Όμως η ιστορία – από τον Στάλιν μέχρι τον Χίτλερ, από τον Μαοϊσμό μέχρι τα απολυταρχικά καθεστώτα του Νότου – δείχνει πως όταν η βία νομιμοποιείται ως πολιτικό μέσο, ο σκοπός παύει να είναι συλλογικό όραμα. Γίνεται κυνισμός μεταμφιεσμένος σε ιδεαλισμό – και ο επαναστάτης φορά τη στολή του δεσμοφύλακα. Δεν δημιουργεί ελευθερία, αλλά φόβο και σιωπή.

Και τότε, έρχεται η ώρα της μέγιστης ειρωνείας: οι ίδιες ιδέες που μιλούσαν για απελευθέρωση, μετατρέπονται σε νέα μορφή καταπίεσης. Οι ίδιες επαναστατικές λέξεις που μιλούσαν για ελπίδα, γίνονται μηχανισμός ελέγχου και φίμωσης.

Το μόνο πραγματικό αντίδοτο στον ιδεολογικό αυταρχισμό είναι η αμφιβολία. Η ικανότητα να αναρωτιέσαι. Να μην πιστεύεις απόλυτα, να μη δογματίζεις, να μη θεωρείς τον εαυτό σου άγγελο επειδή φοράς την κατάλληλη ιδεολογική σημαία. Να μπορείς να πεις “ίσως έχω άδικο”, να παραδεχθείς πως ο άλλος μπορεί να έχει δίκιο, πως η αλήθεια είναι συχνά πολυπρισματική και όχι μονόχρωμη.

Και είναι τραγικό ότι αυτή η στάση θεωρείται από πολλούς σήμερα αδυναμία. Ο νηφάλιος, σκεπτόμενος πολίτης, που προσπαθεί να κατανοήσει αντί να καταδικάσει αυτόματα, χαρακτηρίζεται “χλιαρός”, “απολιτίκ”, “ύποπτος”. Κι όμως, η Δημοκρατία – αν είναι κάτι – είναι ακριβώς αυτή η δυνατότητα συνύπαρξης διαφορετικών απόψεων χωρίς αλληλοεξόντωση.

Ο άνθρωπος πάνω από την ιδέα

Αν κάτι πρέπει να υπερασπιστούμε με κάθε κόστος, είναι η υπεροχή του ανθρώπου απέναντι στην ιδέα. Η πολιτική, στην ουσία της, δεν είναι μάχη ιδεολογιών – είναι διαχείριση της κοινής ζωής, είναι συμβίωση, είναι διαρκής διαπραγμάτευση. Και όποιος μετατρέπει την πολιτική σε ιερό πόλεμο, σκοτώνει τον πολιτισμό.

Η αριστερά, η δεξιά, ο φιλελευθερισμός, η ριζοσπαστική οικολογία – όλα έχουν κάτι να πουν. Αρκεί να μην απαιτούν από τον πολίτη να πάψει να σκέφτεται για να τα πιστέψει. Αρκεί να μην του ζητούν πίστη, αλλά κρίση. Γιατί μόνο η κρίση είναι το αντίβαρο της τυραννίας. Και μόνο ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι η γραμμή που δεν πρέπει να παραβιαστεί ποτέ – από καμία ιδέα, όσο ωραία κι αν μοιάζει.